Żywienie i sposoby karmienia cieląt są głównymi czynnikami warunkującymi zdrowie i prawidłowy chów cieląt. W okresie postanalnym układ pokarmowy ulega największym przemianom związanym z wykształceniem przedżołądków, „dojrzewaniem enzymatycznym” i dostosowaniem się do trawienia pokarmu, szczególnie w okresie przejścia żywnie mlecznego na roślinne. Właściwe żywienie cieląt, od chwili porodu, winno uwzględniać fazy rozwojowe układu pokarmowego i zapewnić optymalne ilościowo i jakościowo dawki żywieniowe. Skład komponentów dawki pokarmowej musi być dostosowany do stopnia rozwoju przedżołądków i zdolności trawiennych w okresie żywienia:
Fizjologia żywienia.
Naturalnym pokarmem cieląt noworodków jest siara i mleko. Objętość trawieńca dochodzi do 2 litrów, pojemność pozostałych przedżołądków wynosi 1l. Decydujące znaczenie w trawieniu pokarmu w pierwszym okresie życia cieląt ma żołądek właściwy. W tym okresie trawieniec rośnie najintensywniej, podwajając swoją objętość, natomiast wielkość przedżołądków wzrasta dwukrotnie w ciągu 2-3 tygodni. W okresie żywienia paszą roślinną intensywność wzrostu trawieńca słabnie a nasila się rozwój przedżołądków, szczególnie żwacza. W wieku 8 tygodni objętość trawieńca jest równa objętości żwacza, a w 12 tygodniu stosunek ten wynosi 1:2. U osobników dorosłych objętość trawieńca stanowi 8%, a przedżołądków ok. 90%.
Rozwój poszczególnych komór przedżołądka zależy od czasu przejścia na paszę roślinną. W gospodarstwach o wysokim poziomie chowu i hodowli, dobrej jakości siano i paszę treściwą podaje się cielętom już w wieku 5 dni. Wpływa to na szybszy rozwój przedżołądków, zmniejsza zapotrzebowanie na mleko i pasze mleko zastępcze oraz skraca okres żywienia mlekiem do 6 tygodni. W wieku 3 miesięcy żwacz i czepiec stanowią 85% łącznej objętości żołądka i przedżołądków. Podczas picia mleka zostaje wyzwolony fizjologiczny mechanizm skurczu rynienki przełykowej pozwalający na wpływanie mleko bezpośrednio do trawieńca, gdzie zostaje poddane działaniu enzymów trawiennych. Rynienka przełykowa jest utworzona z przednio-grzbietowej ściany worka żwacza, na skutek skurczu mięśni obocznych. Odruch ssania (wymienia lub smoczka) wyzwala skurcz rynienki przełykowej, przez którą płyny wpływają bezpośrednio do otworu czepcowo-księgowego i dalej do trawieńca. Niewielka tylko ilość mleka trafia do żwacza. Skurcz rynienki przełykowej może być wywołany podaniem:
U cieląt w wieku 6 tygodni i starszych odruch rynienki przełykowej można wywołać podaniem sacharozy. Do 8 tygodni zamknięcie rynienki przełykowej następuje po spożyciu:
W późniejszym okresie stymulacyjny wpływ wody na odruch zamknięcia rynienki przełykowej słabnie. Żywienie paszami mleko zastępczymi o niskiej jakości wywołuje:
Do niepełnego zamknięcia rynienki przełykowej dochodzi w warunkach pojenia z wiadra stojącego na podłodze oraz w sytuacjach stresowych. U starszych cieląt odruch zamykania rynienki przełykowej zanika i pobrane płyny, w przeważającej ilości dostają się do przedżołądków.
Kolejnym odcinkiem układu pokarmowego są jelita cienkie i grube, w których następuje sekrecja enzymów, trawienie i resorpcja składników pokarmowych. Ten odcinek przewodu pokarmowego jest dobrze rozwinięty u noworodków, a intensywność jego wzrostu, w porównaniu z rozwojem żołądka jest znacznie mniejsza. Długość jelit 9-miesięcznych cieląt jest 1,4 a grubych 2,3 razy dłuższa niż noworodków. Liczne zmiany czynnościowe jelit są przede wszystkim związane z:
W wieku 6 miesięcy wszystkie procesy związane z sekrecją i trawieniem w jelitach są już unormowane.
Trawienie w okresie żywienia mlekiem.
Pierwszym pokarmem cielęcia jest siata, wydzielana przez 3-5 dni po porodzie przez matkę. W porównaniu z mlekiem, siara zawiera:
Skład siary w ciągu dobry, w kolejnych udojach, zmienia się dość znacznie. Dotyczy zwłaszcza jakości i ilości immunoglobulin i związków mineralnych. Jak najwcześniejsze podanie siary jest warunkiem zdrowia cieląt. Noworodki cechuje niska sekrecja soków –
oraz mała aktywność komórek wydzielniczych ściany trawieńca. Liczba ich w okresie pierwszych kilku dni wzrasta dziesięciokrotnie. Komórki te wydzielają kwas solny wpływający na obniżenie pH treści trawieńca. Mała liczba komórek ściennych trawieńca oraz obojętne pH soku trawieńca noworodków wywierają protekcyjne działanie immunoglobuliny siary, chroniąc je przed strawieniem.
Z trawieńca immunoglobuliny dostają się do jelit cienkich i absorbowane przez komórki epitelialne trafiają do krwi. W jelicie cienkim immunoglobuliny są chronione przed strawieniem przez enzym – inhibitor trypsyny – wykazujący najwyższą aktywność w siarze z pierwszego udoju. Już trzeciego dnia aktywność antytrypsyny jest bardzo niska i wynosi 50 mikrogramów / ml. Obojętna wartość pH soku trawieńca stanowi poważne zagrożenie dla zdrowia ze względu na to, że bakterie i wirusy giną w soku kwaśnym. Na trawienie mleka ma wpływ ślina, która zawiera lipazę oraz esterazę przedżołądkową. W trawieńcu enzym ten działa na triacylogliceroli tłuszczu mleka, największą aktywność wykazując w środowisku o pH 4,5-6,0. Z wiekiem aktywność PGE obniża się i po ukończeniu 3 miesięcy zanika. W procesie trawienia białek mleka i pasz mleko zastępczych w trawieńcu i jelicie cienkim biorą udział enzymy proteolityczne. Warunkiem optymalnego trawienia jest odpowiedniej jakości białko mleka i pasz zastępczych oraz dostateczna aktywność enzymów trawiących.
Głównymi enzymami trawiącymi białka w trawieńcu cieląt są:
W procesie tym uczestniczą też:
Immunoglobuliny siary początkowo swobodnie przechodzą przez ściany trawieńca do krwi, przypuszczalnie wskutek braku kwasu solnego w pierwszych 16 godzinach życia. Chymozyna, znajdująca się w dużych ilościach w soku trawieńca noworodka, po 3-6 min od napojenia, temperaturze 38 stopni i w optymalnym dla tego procesu pH 5,0-6,0, przekształca kazeinę w parakazeinę. Parakazeina z wapniem mleka tworzy nierozpuszczalny parakazeinian wapniowy, który razem z innymi składnikami mleka szybko przedostaje się do jelita cienkiego. Ze ściętego mleka zostaje uwolniona:
Całkowite przejście serwatki trwa krótko – 85% przechodzi do dwunastnicy w ciągu 6 godzin. Kazeina jest rozkładana powoli, najpierw przez chymozynę, później przez pepsynę z udziałem HCl. System trawienia za pomocą pepsyny i HCl zaczyna funkcjonować do 7 dnia życia. Optymalne pH w trawieńcu dla proteolitycznego działania chymozyny wynosi 3,5 natomiast dla pepsyny 2,1. Przed napojeniem wartość pH w trawieńcu wynosi 2,8 po napojeniu wzrasta do 4,5 – 6,2.
Po 30 minutach po napojeniu mlekiem wartość pH spada ponownie do 2-2,8 i utrzymuje się przez 3-5 godziny. Pasze mleko zastępcze, zawierające białka suszone w wysokich temperaturach lub inne mniej wartościowe białka roślinne, są ścinane w niedostatecznym stopniu przez chymozynę. Istotnie zmniejsza się wówczas aktywność proteolityczna enzymów w trawieńcu i niestrawione białka przedostają się do dwunastnicy. W następstwie tych zaburzeń zmieniają się stosunki między bakteriami sacharoproteolitycznymi a sacharolitycznymi, a powstała dysbakteriemia przyczynia się do powstania biegunki.
Zmiana stosunku Na: Ca w dawce pokarmowej osłabia proces „ścinania” się mleka i może być przyczyną biegunki. Po napojeniu i podczas trawienia mleka metabolizm wody i związków minerlanych u cieląt ulega znacznej zmianie. Spożycie mleka powoduje nagłe i znacznie przemieszczenie płynów i chlorków z organizmu cielęcia do trawieńca. Dobowa objętość wydzielania żołądkowego i trzustkowego żółci i śliny u osesków wynosi do 2,2 l, z czego ok. 1/3 przypada na wydzielanie w trawieńcu. Największe przemieszczanie płynów ma miejsce po przyjęciu dużej ilości mleka przez cielęta małej masie ciała. Udowodniono, że przyswojenie większej ilości mleka, zwłaszcza przez odwodnione cielęta powoduje znaczne obniżenie ilości płynów pochodzących z przestrzeni zewnątrzkomórkowych i może być fatalne w skutkach. Trawienie białek mleka odbywa się w dwunastnicy. Odpływ nadtrawionej treści z trawieńca jest stymulowany:
Bardzo kwaśna treść trawieńca, po przedostaniu się do dwunastnicy inhibuje dalsze opróżnianie trawieńca. Podobnie działają roztwory:
Hipotoniczne i izotoniczne roztwory:
stymulują odpływ z trawieńca, podczas gdy infuzja do trawieńca hipertonicznych roztworów NaCl i NaHCO3 wywiera odwrotne działanie. Nadtrawiona treść trawieńca ulega dalszemu trawieniu w dwunastnicy.
