Dane ogólne.
Możliwość rozpoznawania u poszczególnych zwierząt wczesnej ciąży lub jej wykluczenie, jak również ustalenie stanu płodności jest bardzo ważne zarówno z punktu widzenia hodowlanego, jak i ekonomicznego. Postępowanie przy badaniu na ciążę powinno opierać się o określone metody, które muszą być bezpieczne dla samicy i płodu oraz dawać możliwie wysoki odsetek trafnych rozpoznań w każdym okresie ciąży. Ponadto powinny one umożliwiać szybkie przeprowadzenie badania nawet u większej liczby zwierząt przy nieznacznym nakładzie technicznym i bez poważniejszych kosztów, równocześnie zapewniając w krótkim czasie bezbłędny wynik. Dotychczas brak jest jednak takiego sposobu rozpoznawania ciąży u różnych gatunków zwierząt użytkowych, który by zadośćuczynił wszystkim wymogom. Jednak metody klinicznej diagnozy ciąży u bydła i klaczy oraz badanie pośrednie u koniowatych, dające prawie 100% trafnych rozpoznań, są bliskie spełnienia większej części wymaganych właściwości.
Ciążę można w zasadzie stwierdzić za pomocą podanych sposobów.
1. Oglądanie i omacywanie z zewnątrz.
Badaniem tym zasadniczo stwierdza się tylko te zmiany ciążowe, które są uchwytne za pomocą oglądania i omacywania (palpacji). Wśród nich na czoło wysuwają się ruchy płodu często widoczne lub wyczuwalne w późniejszym okresie ciąży zwłaszcza u dużych zwierząt. Do tego dołączają się jeszcze inne, mniej lub bardziej wyraźne objawy lub dowody ciąży, które mogą ułatwić rozpoznanie. Zalicza się do nich:
Czasem z dużym prawdopodobieństwem można wnioskować o istnieniu ciąży na podstawie wymienionych objawów, zwłaszcza jeśli zbiegnie się ich większa liczba, lecz takie postępowanie ni posiada dostatecznej siły dowodowej. W celu uniknięcia błędnych rozpoznań niezbędne jest bezpośrednie wyczucie płodu.
2. Badanie wewnętrzne.
Omacywanie przez prostnicę macicy oraz innych odcinków narządów płciowych, którego przeprowadzenie jest możliwe jedynie u dużych zwierząt, daje przy odpowiedniej wprawie i doświadczeniu pewnie i natychmiastowe wyniki.
3. Metody biologiczne, chemiczne i fizyczne.
Tego rodzaju badanie pośrednie powinno być stosowane z jednej strony tam, gdzie badane nie jest możliwe bądź nie daje wyniku, z drugiej w tych przypadkach, gdy ze względów racjonalizacji pracy lekarsko – weterynaryjnej istnieje możliwość zastąpienia rozpoznawania klinicznego w inny sposób. Obecnie wydajność takich metod jest zadowalająca jedynie y koni, natomiast w odniesieniu do świń, Pomo licznych usiłowań zmierzających w różnych kierunkach, nie opracowano dotychczas próby dającej wysoki odsetek wyników.
Dzięki wieloletniemu stosowaniu u koni i bydła badania przez prostnicę metoda ta umożliwia nie tylko pewne rozpoznanie ciąży lub jej wykluczenie, lecz także pozwala zarówno na wykrycie ewentualnych schorzeń układu rozrodczego, jak też przyczyn dotyczących zaburzeń czynności ośrodków regulujących procesy rozrodcze lub innych czynnościowych nieprawidłowości w ich przebiegu.
Badanie kliniczne dużych zwierząt, a szczególnie bydła, będzie zdecydowanie wysuwać się na czoło nawet w przypadku ewentualnego rozwoju ciążowych prób pośrednich, gdyż tylko za jego pomocą można bezpośrednio stwierdzić zmiany zachodzące w przebiegu cyklu płodowego oraz procesy uwarunkowane ciążą. Ponadto badanie to zapewnia właściwą ocenę stanu dróg rodnych z punktu widzenia nadzoru higieniczno-hodowlanego i ginekologicznego pojedynczego zwierzęcia lub stada.
W czasie klinicznego badania dużych zwierząt ogólnie obowiązuje zasada, zwłaszcza w pierwszych 3-4 miesiącach domniemanej ciąży, ażeby pomimo danych wywiadu i zapewnień właściciela zwierzęcia usiłować znaleźć niezmienioną, tj. nieciężarną macicę. Dopiero wtedy, kiedy możliwe jest ustalenie obecności odchyleń od normalnego stanu macicy nieciężarnej powinno nastąpić systematyczne omacywanie narządu i ocena jego:
Jajniki, podobnie jak ich otoczenie, omacuje się jedynie w przypadku wykluczenia ciąży.
W razie trudności w ustaleniu wyraźnych objawów, należy przerwać badanie i jeśli nie można zastosować innych metod poznawczych, jak np. u klaczy, powtórzyć je po upływie dwóch tygodni. Uporczywe i długotrwałe badanie przez prostnicę nie prowadzi do celu, gdyż:
Jeśli po tego rodzaju badaniu nastąpi poronienie, stanowi ono dla właściciela zwierzęcia podstawę do mniemania, że winę za nie ponosi lekarz weterynarii. W wyjątkowych, nagłych przypadkach można zastosować środki uspokajające.
U owcy, kozy i małych zwierząt kliniczne rozpoznanie ciąży za pomocą omacywania powłok i ustalenia zawartości jamy brzusznej możliwe jest dopiero w ostatniej 1/3 jej przebiegu. U świń istnieją bardziej korzystne stosunki anatomiczne, umożliwiające badanie przez prostnicę.
Za istotny warunek powodzenia zabiegów diagnostycznych u wszystkich poddawanych badaniu gatunków należy uznać dokładne unieruchomienie zwierzęcia, co z jednej strony zapobiega:
z drugiej zaś chroni badającego przed rozproszeniem uwagi oraz zbędną stratą czasu.
Przede wszystkim zaś badający powinien posiadać znajomość i opanowanie techniki badania w odniesieniu do różnych gatunków zwierząt.
Przy rektalnym badaniu dużych zwierząt, rękę obficie powleczoną środkiem śliskim i złożoną na kształt klina należy lekkimi ruchami obrotowymi ostrożnie wprowadzać i przesuwać ku przodowi z uwzględnieniem lub wykorzystaniem odruchu zwieracza odbytu oraz perystaltyki jelit. W podobny sposób trzeba w zasięgu działania ręki badającego możliwie dokładnie opróżnić jelita z kału, unikając przy tym przeciwdziałania parciom i falom skurczów macicy. Zrozumiałe jest, że niezbędne przy tym jest przestrzeganie higieny.
Podejrzenie ciąży i sformułowanie wyników badania.
Rozpoznanie ciąży powinno mieć miejsce w możliwie wczesnym jej okresie. Jeśli w ubiegłym dziesięcioleciu rozpoznanie wczesnej ciąży stanowiło jedynie ważną umiejętność dodatkową, to obecnie ekonomika produkcji zwierząt na skalę przemysłową, zwłaszcza w odniesieniu do bydła i trzody chlewnej, czyni z niej czynność konieczną. Badanie kliniczne pozwala na stosunkowo wczesne stwierdzenie ciąży tylko u krów i klaczy. Posiadający wprawę lekarz wet. powinien postawić trafne rozpoznanie ciąży u bydła już po upływie 4-5 tygodni, a u klaczy nawet nieco wcześniej. Jednakże nie każdy praktykujący lekarz wet. potrafi stwierdzić wczesną ciążę na podstawie wyników badania klinicznego, przy czym związane jest to z pewnymi trudnościami o charakterze:
Z tego względu obecnie uważa się, że lekarz musi pewnie rozpoznać 8-10 tygodniową ciążę. Rozpoznania wątpliwe powinny być ograniczone do minimum i wymagają one dodatkowego badania wyjaśniającego zwykle po upływie 14 dni, wyjątkowo zaś 4 tygodni.
Sformułowanie wyników badania klinicznego musi być jednoznaczne i ograniczać się do konkretnych stwierdzeń.
1. Samicę określa się jako cieżarną, jeśli istnieją wyraźne objawy ciąży (np. wyczuwalny płód lub błony płodowe). Można użyć również zwrotu „ w dniu dzisiejszym stwierdzono ciążę” z podaniem daty, gdyż badający odpowiada tylko za stan obecny zwierzęcia, nie może natomiast wnioskować o ewentualnych wypadkach (np. poronienie) mogących zajść później.
2. Samicę określa się jako nieciężarną, gdy wyniki badania nie dają podstawy do stwierdzenia ciąży. Z uwagi na to, że trafność rozpoznania wczesnej ciąży zależy od wprawy badającego, a także należy liczyć się z wprowadzającymi w błąd lub skąpymi danymi wywiadu, przeto celowe jest zamieszczenie w protokole następującego dopisku: „zwierzę jest nieciężarne, zakładając, że nie było ono kryte ani też unasienniane od przynajmniej … tygodni”. Poza tym sformułowanie orzeczenia „ brak jakichkolwiek objawów ciąży” świadczy o tym, ze badający z całą odpowiedzialnością wyklucza w tym okresie możliwość jej istnienia”.
3. „Nie stwierdza się objawów” – takie sformułowanie stanowi nic nie mówiące dla praktykanta stwierdzenie, które w pewnych okolicznościach jest zobowiązaniem do przeprowadzenia w ustalonym terminie powtórnego badania wyjaśniającego. Ustna lub pisemna wypowiedź w sensie „zwierzę prawdopodobnie ciężarne” lub „prawdopodobnie nieciężarne” jest po względem rzeczowym i prawnym sporna i bezwartościowa dla praktyki.
Istnieje konieczność prowadzenia notatek dotyczących wyniku badań oraz przekazywania ich odpisów gospodarstwu. Poza tym należy stosować rejestrację wszystkich zabiegów hodowlano-higienicznych w ten sposób, ażeby stanowiły one dla dokumentacji bądź komputerowego opracowania danych zbiór umownych wskaźników.
