Histofiloza bydła mięsnego. Metody zapobiegania

Tadeusz Stefaniak, Józef Galli, Paulina Jawor, Anna Rząsa

Zakład Prewencji i Immunologii Weterynaryjnej, Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu

   Histofiloza powodowana przez Histophilus somni (dawniej Haemophilus somnus) uznawana jest za jedną z najważniejszych infekcyjnych przyczyn strat w chowie bydła mięsnego. W zachodniej Kanadzie to zakażenie jest uważane za główną przyczynę śmiertelności cieląt i ras mięsnych i młodego bydła opasowego.
   H.somni jest Gram-ujemną, pleomorficzną pałeczką, rosnącą w warunkach mikroaerofilnych, na podłożach wzbogaconych. 
U cieląt i młodego bydła opasowego dochodzi do stanów zapalnych narządu oddechowego, a H. somni jest jednym z głównych czynników zespołu chorób narządu oddechowego bydła (Bovine Respiratory Diseases Complex, BRDC).
Proces patologiczny w przebiegu histofilozy u cieląt i młodego bydła opasowego dotyczy zwykle narządu oddechowego, opon mózgowych i mózgu, stawów,  serca i naczyń krwionośnych.  
  Zakażenia narządu oddechowego i układu nerwowego przebiegają zwykle z posocznicą, wysoką gorączką, szybko pogarszającym się stanem ogólnym. Dość charakterystyczne dla histofilozy jest zapalenie mięśnia sercowego i jego degeneracja, powstanie martwicy oraz ropni szczególnie mięśni brodawkowatych lewej komory serca prowadzące do nagłej śmierci zwierzęcia. Typowy scenariusz zachorowań jest związany np.  z zakupem cieląt w wieku 4-6 miesięcy w celu ich dalszego tuczu. Po kilku, kilkunastu dniach dochodzi do wybuchu zachorowań. W nadostrej postaci dochodzi do nagłej śmierci niewielkiego odsetka zwierząt, po czym większość rozwija chorobę z ostrymi objawami ze strony narządu oddechowego i/lub nerwowego.  Zachorowalność może osiągać 90-100% zwierząt (często setki i tysiące sztuk), a śmiertelność przy braku leczenia może znacznie przekraczać 50%. W warunkach chowu bydła mięsnego w Polsce, gdzie dominują stada odchowujące bydło rzeźne w cyklu ciągłym największego zagrożenia należy spodziewać się w okresie jesienno-zimowym, po spędzeniu zwierząt na „zimowiska”, kiedy znacznie pogarszają się warunki zoohigieniczne, a cielęta przebywają wśród osobników dorosłych.
Typowe zmiany powstające w przebiegu histofilozy u cieląt i młodego bydła opasowego:
  • narząd oddechowy
  • wycieki śluzowo-ropne i ropne z nozdrzy
  • odoskrzelowe i włóknikowe zapalenie płuc, szczególnie płatów cranio-ventralnych
  • ropne zapalenie oskrzeli i oskrzelików,
  • zapalenie krtani (najczęściej ostre i martwicowe),
  • polipowate zapalenie tchawicy,
  • włóknikowe i ropne zapalenie opłucnej
  • obrzęk płuc w okresie agonalnym
  • serce i naczynia krwionośne
  • zapalenie mięśnia sercowego,
  • włóknikowe zapalenie osierdzia,
  • ropnie i martwica szczególnie mięśni brodawkowatych lewej komory serca
  • poprzeczne pęknięcia śródbłonka i warstwy elastycznej aorty
  • układ nerwowy (zakaźne zatorowo-zakrzepowe zapalenie opon mózgowych i mózgu (infectious thorombo-embolic meningoencephalomyelitis, ITEME),
  • typowe objawy zapalenia opon mózgowych i mózgu,
  • zaleganie w pozycji zwiniętej u części zwierząt (somnolencja)
  • ropne stany zapalne opon mózgowych
  • patognomiczne w badaniu histopatologicznym zmiany zatorowo-zakrzepowe
  • zapalenia wielostawowe
  • zatorowo-zakrzepowe zmiany naczyń krwionośnych
  • obfita ilość włóknika w płynie stawowym
U bydła dorosłego H.somni powoduje:
  • stany zapalne u krów
  • ropne zapalenie macicy,
  • śluzowo-ropne zapalenie pochwy i szyjki macicy, dość charakterystyczne wycieki śluzowo-ropne po kilkunastu godzinach od inseminacji/krycia
  • grudkowate zapalenie przedsionka pochwy,
  • zamieranie zarodków,
  • poronienia w każdym okresie ciąży (szczególnie częste około 8 mies. ciąży),
  • rodzenie się cieląt słabych
  • stany zapalne u buhajów
  • okresowo pojawiające się pogorszenie jakości nasienia i utrata zdolności do zapłodnienia
  • ropne stany zapalne dodatkowych gruczołów płciowych, szczególnie gruczołów pęcherzykowych
  • sporadycznie ropne stany zapalne najądrzy i jąder
  • zwykle brak objawów klinicznych
Bogaty obraz kliniczny infekcji i zagrażanie wszystkim grupom produkcyjnym bydła upoważnia do traktowania histofilozy (hemofilozy) jako zespołu (zespół Haemophilus somnus, Haemophilus somnus syndrome).        
I   nfekcja może mieć także charakter bezobjawowy, zarówno u cieląt, jak i bydła dorosłego. Buhaje są uważane za główny wektor zakażenia w stadzie. Niedostatki warunków zoohigienicznych, stresy, nadmierne zagęszczenie zwierząt sprzyjają rozprzestrzenianiu infekcji w stadzie. Nieprzewidywalność potencjalnych strat jest przyczyną masowego, metafilaktycznego stosowania antybiotyków w okresach prawdopodobnego wybuchu zachorowań.
   Szczególne znaczenie w warunkach chowu bydła mięsnego w Polsce należy przypisać stanom zapalnym narządu oddechowego. Oprócz strat bezpośrednich, związanych z kosztami leczenia, ewentualnymi upadkami zwierząt chorujących, bardzo istotną pozycję stanowią koszty pośrednie, w których najdotkliwsze staje się znaczne, trwałe obniżenie tempa przyrostów masy ciała a nawet charłactwo.
   H.somni posiada wiele czynników zjadliwości i sposobów bytowania zapewniających mu utrzymanie się na błonach śluzowych gospodarza, mimo leczenia antybiotykowego (m.in. tworzy biofilm, adheruje do śródbłonka, nabłonka nosa, pochwy, do plemników i  zygoty, posiada receptory dla fragmentu Fc immunoglobulin, transferyny i hemoglobiny, przeżywa wewnątrz komórek żernych i może indukować ich apoptozę, i.in.). To powoduje, że w przypadku potwierdzenia zakażenia w stadzie trudno liczyć na jego skuteczne usunięcie. W tej sytuacji metodą z wyboru  jest immunizacja bierna i czynna zwierząt. Utrzymywanie wysokiego miana przeciwciał jest najlepszym sposobem zapobiegania szerzeniu się zakażenia w stadzie i chroni zwierzęta przed powstawaniem ciężkich postaci infekcji.
    Aktualna sytuacja prawna w zakresie rejestracji leków powoduje, że znikają z rynku surowice odpornościowe (Somnubovin, Pro Animali). Własne doświadczenia z wieloletniego stosowania surowicy Somnubovin u cieląt ras mlecznych wykazały jej wysoką przydatność zarówno w immunoprofilaktyce, jak i działaniach interwencyjnych, nie tylko w przebiegu histofilozy ale także innych zakażeń bakteriami Gram-ujemnymi.
    Na rynku północnoamerykańskim istnieje wiele szczepionek mono- i poliwalentnych zawierających antygeny H.somni (Elite 4-HS, Elite 9-HS, Fermicon 7, Somnugen,  Somnubac, Somnu Shield, Somnu-Star Ph, Triangle 4 + H.somnus, Ultrabac 7/ Somnubac). Na rynku europejskim zarejestrowano dwie (Somnuvac – szczepionka polska, obecnie wyrejestrowana, Hiprabovis Pneumos – zarejestrowana w Hiszpanii).
   Typowe schematy szczepień bydła mięsnego obejmują cielęta, albo cielęta i krowy. Proponowane jest podawanie szczepionek krowom jednokrotnie w 4 tygodniu przed porodem lub dwukrotnie w 7 i 4 tygodniu ap., domięśniowo w mięśnie szyi.
U cieląt szczepienie powinno wyprzedzać moment powstania największego ryzyka zachorowań, należy pamiętać, że wystarczający poziom ochrony powstaje zwykle około 2 tygodni po drugim szczepieniu. Schematy szczepień zwykle polegają na dwukrotnym szczepieniu w odstępie 3-4 tygodni (np. dwukrotnie w 28 i 56 dniu życia podskórnie, czy w 3 i 4 miesiącu życia domięśniowo. Rzadziej proponowane jest szczepienie jednokrotne.
   Znaczącym problemem w stosowaniu szczepionek opartych na bakteriach Gram-ujemnych jest zawartość w szczepionkach lipopolisacharydu (w przypadku H.somni lipooligosacharydu), który znacząco zwiększa ryzyko występowania negatywnych skutków ubocznych. Obecnie prowadzone prace mają na celu uzyskanie szczepionek bardziej bezpiecznych.
    Nasz zespół pracuje obecnie nad oceną własnej szczepionki podjednostkowej zawierającej izolowane antygeny H.somni wykazujące reakcje krzyżowe z innymi bakteriami. Izolacja antygenów powinna usunąć jeden z największych problemów jakim są silne, niekorzystne reakcje uboczne, a reaktywność krzyżowa powinna dawać efekt ochronny także wobec innych bakteryjnych patogenów bydła.

Praca wykonana w ramach grantu N N308 2827 33

Piśmiennictwo dostępne u autorów



Zgodnie z ustawą z 4 lutego 1994 o prawie autorskim i prawach pokrewnych (Dz. U. 94 Nr 24 poz. 83, sprost.: Dz. U. 94 Nr 43 poz. 170) oraz zmianami z dnia 9.05.2007 r. (Dz. U. Nr 99, poz. 662) za naruszenie praw własności poprzez kopiowanie, powielanie i rozpowszechnianie przedstawionych na stronach Veterynaria.pl, Vetforum.pl, Sklep.Veterynaria.pl treści bez zgody właściciela grozi grzywna oraz kara pozbawienia wolności od 6 m-cy do lat 5 (art. 115.1).