W zależności od czynników środowiskowych, powodujących wystąpienie u ryb, określonych objawów klinicznych i zmian anatomopatologicznych, rozróżnia się następujące choroby środowiskowe:
CHOROBA KWASOWA
Etiologia i patogeneza.
Choroba kwasowa jest następstwem przebywania ryb w wodzie o zbyt niskim pH. Występuje najczęściej, gdy ryby, które wymagają wody twardej, o obojętnym odczynie, zostają przeniesione do wody miękkiej i silnie kwaśnej. W przypadku ryb należących do niektórych gatunków, wiąże się to z okresem rozrodu, ponieważ do inkubacji ikry i do podchowu wylęgu niezbędna jest woda miękka. Objawy choroby kwasowej mogą również wystąpić u ryb po umieszczeniu ich na długi okres w wodzie słabo kwaśnej.
Objawy kliniczne.
Objawy choroby kwasowej i zasadowej są podobne. Nieodpowiedni dla ryb odczyn wody wywołuje podrażnienie powłok zewnętrznych i skrzeli. Choroba kwasowa występuje częściej niż zasadowa, ponieważ produkty przemiany materii ryby, na przykład wydzielany dwutlenek węgla stale zakwasza wodę, co może przeciwdziałać zmianie pH wody w kierunku zasadowym.
Ryby chore na kwasicę wywołaną nagłym obniżeniem pH wody (w czasie zbyt krótkim na stopniową adaptację organizmu) wykonują gwałtowne nienaturalne ruchy. Podczas pływania wykonują szybkie szusy i wyskakują nad powierzchnię wody. Ruchy oddechowe skrzeli są u nich przyspieszone, niekiedy do oddychania używają powierzchniowej warstwy wody, wysuwając otwór gębowy ponad jej powierzchnię. Ryby sną w trakcie pływania, wykonując przy tym spazmatyczne ruchy. W przypadkach niewielkiego zakwaszenia wody ryby pływają wkoło lub wykonują stale krótkie ruchy do przodu i do tylu. U niektórych osobników obserwuje się nastroszenie łusek.
Zachowanie ryb jest inne, jeżeli nadmierne zmiękczanie i zakwaszanie wody następuje powoli. Powolne zakwaszanie wody powoduje chroniczną acydozę (kwasicę). Zjawisko to występuje również, gdy w akwarium stopniowo wzrasta koncentracja produktów przemiany azotowej. Ryby pływają wówczas ociężale i niechętnie, są przy tym lękliwe, ale nie obserwuje się zaburzeń w pobieraniu pokarmu. Od czasu do czasu można zauważyć u ryb drgające ruchy płetw. Na powłokach zewnętrznych i w skrzelach występuje niekiedy zmętnienie wywołane gromadzeniem się krzepnącego śluzu. Pojedyncze, rzadko występujące śnięcia mogą wystąpić dopiero po dłuższym działaniu czynnika chorobowego. Ryby są wśród roślin w naturalnej pozycji i zachowując barwy, nawet w agonii.
W wodzie kwaśnej obserwuje się zwiększoną częstotliwość ruchów pokryw skrzelowych, dzięki której przyspieszeniu ulega przepływ wody przez skrzela. Jest to reakcja kompensacyjna, występująca w związku z obniżeniem stopnia wykorzystania tlenu zawartego w wodzie. Przy niskim pH wody zmniejsza się bowiem u ryb powinowactwo barwnika krwi (hemoglobiny) do tlenu, co prowadzi do upośledzenia transportu tlenu do tkanek i narządów, między innymi do mózgu. Ryby przebywające w zbyt kwaśnej wodzie mogą więc wykazywać objawy duszenia się, takie jak w przypadku przyduchy spowodowanej deficytem tlenu w wodzie. Bezpośrednią przyczyną śnięć w chorobie kwasowej jest zatrucie organizmu dwutlenkiem węgla, który wskutek upośledzenia procesu oddychania gromadzi się we krwi. U ryb śniętych stwierdza się zwykle mocne zaciśnięcie otworu gębowego oraz pokryw skrzelowych. Często, pomimo zbyt niskiego pH wody, ryby nie wykazują żadnych objawów choroby, a nawet utrzymują dobrą kondycję, a ich kolory stają się nieco bardziej jaskrawe niż zwykle. Pomimo prawidłowego wyglądu ryby sną, zachowując do końca jaskrawe kolory.
Przy zbyt Niskiem pH wody na ciele ryb morskich pojawiają się matowe, śluzowate plamy. W bardziej zaawansowanych stadiach na skórze mogą wystąpić wybroczyny. Ryby tracą ruchliwość, a częstotliwość ruchów oddechowych zwiększa się.
Molinezje i inne słodkowodne ryby żyworodne dobrze czują się w twardej i lekko osolonej wodzie. Mogą one źle znosić wodę miękką i nawet słabo kwaśną. Utrzymują się wówczas w jednym miejscu w toni wodnej, wykonując szybkie, krótkie powtarzające się ruchy do przodu i do tyłu. Ryby pochodzące z Amazonki, takie jak:
przebywające w tych samym warunkach, zachowują się normalnie.
Przy wieloletni używaniu akwarium bez wymiany wody, a tylko jej uzupełnianiu, może dojść do obniżenia odczynu wody nawet do pH 4. W przypadku opisanym przez Lewbarta karaś, który przez wiele lat żył w akwarium z filtrującym dnem, w wodzie o stopniowo obniżającym się odczynie wody do pH 4:
Zmiany anatomopatologiczne.
Występują przede wszystkim w skrzelach, na obwodowych częściach listków skrzelowych, a w mniejszym stopniu w ich częściach podstawowych. Blaszki oddechowe oraz nabłonek międzyblaszkowy ulegają całkowitemu zniszczeniu lub tracą właściwą im strukturę – występują w postaci zbrylonej, w której trudno odróżnić poszczególne komórki. W blaszkach oddechowych stwierdzić można jedynie obecność zwyrodniałych komórek podporowych. Aby potwierdzić chorobę kwasową, należy zbadać:
Postępowanie.
Jeśli doszło do wystąpienia objawów chorobowych, należy zmienić 1/3 wody w akwarium na odstałą wodę o odczynie obojętnym (pH 7).
W przypadku obniżenia się pH w akwarium z filtrującym dnem zaleca się stopniową wymianę wody, aż pH ustali się na poziomie 7-7,5. Wówczas wystarczy wymieniać 30% wody miesięcznie. W opisanym przypadku choroby kwasowej u karasia odczyn wody poprawił się już po kilku dniach od rozpoczęcia stopniowej wymiany wody.
Przy zbyt Niskiem pH wody morskiej należy całkowicie ją wymienić lub próbować ustalić prawidłowe pH przez dodanie odpowiedniej ilości roztworu substancji buforujących. W tym celu poleca się wlewać do akwarium roztwór dwuwęglanu sodu i węglanu sodu w proporcji 6:1, aż do uzyskania pożądanego efektu.
Podstawą profilaktyki chorób kwasowej czy też zasadowej jest zapewnienie nowo nabytym rybom, przynajmniej w początkowym okresie, wody o takim samym odczynie, w jakim dotąd przebywały. Dalsze zmiany pH nie mogą przekraczać 0,3 w ciągu doby, w przeciwnym razie adaptacja ryb do nowego środowiska nie będzie przebiegać prawidłowo. Zbyt kwaśna czy też zbyt zasadowa woda uszkadza nabłonek skrzeli lub naskórek, przez co umożliwia rozwój bakterii, nawet mało chorobotwórczych.
Dokładne usuwanie substancji organicznych z akwarium zapobiega kwasicy, a redukcja koncentracji soli w akwarium słodkowodnym (przez dolewanie wody destylowanej) zapobiega alkalozie.
Jednym z powszechnie stosowanych środków przeciwko zbytnim wahaniom pH w zbiornikach jest węglan wapnia. Wapnowanie wody zwiększa równocześnie jej twardość. Jeżeli w jednym akwarium znajdują się ryby o różnych wymaganiach środowiskowych, woda nie może być zbyt miękka. Powinna mieć:
Nawet dla ryb wymagających miękkiej zakwaszonej wody nie można stosować maksymalnego zmiękczenia i zakwaszenia podawanego w przepisach. W przypadku bardzo miękkiej wody o zbyt niskim pH zaleca się umieszczenie w akwarium lub filtrze łupków wapiennych, można również dodać do wody buforujący środowisko dwuwęglan sodu.
Hodowca powinien zawsze wiedzieć, jakie jest optymalne pH dla jego ryb oraz systematycznie prowadzić pomiary odczynu wody w akwarium. Jeżeli w danym zbiorniku wodnym występują zbyt duże wahania pH, należy zastanowić się czy nie ma w nim za dużo roślin, a oświetlenie nie jest zbyt jaskrawe i nie powoduje zbyt intensywnej asymilacji Co2 przez rośliny. Akwarium należy chronić przed bezpośrednim działaniem promieni słonecznym 0 należy je ustawić jak najdalej od okna. Oświetlenie sztuczne powinno mieć odpowiednie natężenie i właściwą długość fali.
CHOROBA ZASADOWA
Epidemiologia.
U ryb pochodzących z naturalnego środowiska, w którym woda ma odczyn kwaśny, alkaloza może wystąpić już przy podwyższeniu pH w akwarium do 7,3 – 8. U ryb żyjących w wodach o odczynie obojętnym lub zasadowym, choroba ta występuje dopiero przy pH 10-11. Wysokie pH wody może wystąpić między innymi wówczas, gdy w akwarium znajdują się kamienie.
Etiologia i patogeneza.
Choroba zasadowa jest następstwem przebywania ryb w wodzie o wysokim pH. Główną przyczyną większości przypadków choroby zasadowej jest niewłaściwe, zbyt jaskrawe oświetlenie akwarium. Ponadto czynnikami usposabiającymi do powstania w akwarium wysokiego pH są:
Objawy kliniczne.
Zależą od gatunku ryb i mogą wystąpić już przy pH 8-9. Ryby chore na alkalozę mają blade skrzela i często stwierdza się u nich ubytki skóry oraz zwiększone wydzielanie śluzu. Wczesne objawy ograniczają się zwykle do niebieskawo białych nalotów na skórze oraz ubytków płetw, niekiedy występuje również martwica skrzeli. Wzrost pH powyżej 9 jest szczególnie niebezpieczny, jeżeli w środowisku jest amoniak. Ryby nie zawsze wykazują wyraźne objawy choroby przy wysokim pH. Zasadowy odczyn wody wywołuje u niektórych ryb niepokój i utratę koordynacji ruchów, a następnie konwulsyjne skurcze całego ciała i przyspieszenie ruchów wieczka skrzelowego.
CDN.
