Choroba niebieskiego języka - aktualny problem w obrocie międzynarodowym bydła

   Choroba niebieskiego języka (ang. Bluetongue –BT) jest wirusową chorobą zakaźną, niezaraźliwą, dotyczącą domowych i dzikich przeżuwaczy – przede wszystkim owiec. Wywołujący ją wirus z rodzaju Orbiviridae, rodziny Reoviridae, przenoszony jest przez owady ssąco-kłujące z rodziny kuczmanów (Ceratopogonidae). Obserwowany obraz choroby jest ściśle związany z gatunkiem zwierzęcia, które uległo zakażeniu, serotypem wirusa BT (BTV 1 – BTV 24) oraz warunkami klimatycznymi. W klasycznym przebiegu po 3–10 dniowym okresie inkubacji wzrasta temperatura wewn. ciała do 42o (może utrzymywać się do tygodnia) oraz pogarsza się ogólna kondycja zwierzęcia. Pojawiają się zmiany w postaci: przekrwienia błon śluzowych jamy ustnej, nosowej i spojówek, obfitego ślinienia, obrzęku warg i okolicy twarzowej, a także obrzęku i sinicy języka. Na dziąsłach, policzkach, podniebieniu, języku i w gardle widać z kolei ogniska dyfteroidalno-martwicowych i owrzodzenia. Zmiany mogą się też uwidaczniać w okolicy racic w postaci stanów zapalnych koronki, tworzywa racic i mięśni kończyn, co objawia się kulawizną i sztywnym chodem. U ciężarnych samic dochodzi do poronienia lub deformacji płodów. Przy wystąpieniu objawów klinicznych zakażenia zachorowalność może sięgać 100%, a śmiertelność nawet 50-70%, choć nie przekracza ona zwykle 10-20%.
   Mimo, iż od pierwszego opisu tej jednostki chorobowej minęło ponad 130 lat, poważny problem pojawił się dopiero w 1956 roku w Hiszpanii i Portugalii. Przez kolejne 30 lat Bluetongue nie stanowiło zagrożenia dla populacji przeżuwaczy w Europie. Zachorowania ograniczały się do strefy rozciągającej się między 40o szerokości geogr. północnej, a 35o szerokości geogr. południowej, gdzie występowały korzystne warunki do rozwoju przenosiciela wirusa. W latach 1998-2002 odnotowano nowe zachorowania w basenie Morza Śródziemnego, powodujące masowe upadki i wybicie ponad 800 000 owiec. Postępujące zmiany klimatyczne spowodowały pojawienie się nowych ognisk choroby tam, gdzie nigdy dotąd ich nie notowano. Po wykryciu pierwszego ogniska na terenie Holandii w 2006 roku, do końca 2007 roku stwierdzono tam 5051 ognisk; w Belgii 4421, we Francji 1763 a w Niemczech 22676. Powyższa sytuacja wymogła na krajach europejskich wprowadzenie zasad kontroli wektorów wirusa BT oraz przeprowadzanie badań przeglądowych. Równolegle z kontrolą nowych przypadków zachorowań, poszczególne kraje (w oparciu o przepisy Unijne) wprowadzają nadzór nad obrotem wprowadzanych do kraju zwierząt.
   Regulacje prawne związane z chorobą niebieskiego języka określa Rozporządzenie MR i RW z dnia 12 maja 2004 r. w sprawie zwalczania choroby niebieskiego języka [Dz. U. Nr 125, poz. 1315] oraz Dyrektywy i Rozporządzenia wspólnotowe z ostatnich lat (2000-2008), w tym:

• Dyrektywa Rady 2000/75/WE z dnia 20 listopada 2000 r. ustanawiająca przepisy szczególne dotyczące kontroli i zwalczania choroby niebieskiego języka [Dz. Urz. UE L 327/74]
• Decyzja Komisji 2001/75/WE z dnia 18 stycznia 2001 r. w sprawie testowania bezpieczeństwa i mocy szczepionek przeciw pryszczycy oraz chorobie niebieskiego języka, notyfikowana jako dokument nr C (2001) 118
• Decyzja Komisji 2007/688/WE z dnia 19 października 2007 r. zmieniająca decyzję 2005/393/WE w zakresie obszarów objętych ograniczeniami w odniesieniu do choroby niebieskiego języka [Dz. Urz. UE L 282/52]
• Rozporządzenie Komisji WE Nr 289/2008 z dnia 31 marca 2008 r. zmieniające rozporządzenie Komisji WE nr 1266/2007 w sprawie przepisów wykonawczych dotyczących dyrektywy Rady 2000/75/WE w odniesieniu do kontroli, monitorowania, nadzoru i ograniczeń przemieszczeń niektórych zwierząt należących do gatunków podatnych na zarażenie chorobą niebieskiego języka [Dz. U. UE L 89/3] oraz Rozporządzenie Komisji WE Nr 394/2008 z dnia 30 kwietnia 2008 r. zmieniające rozporządzenie WE nr 1266/2007 w odniesieniu do warunków zwolnienia niektórych zwierząt należących do gatunków podatnych na zarażenie z zakazu opuszczania przewidzianego w dyrektywie Rady 2000/75/WE [Dz. U. UE L 117/22].

W związku z prawdopodobnym przesuwaniem się granicy występowania wektorów choroby państwa członkowskie Unii Europejskiej duży nacisk położyły na harmonizację przepisów w zakresie kontroli, monitorowania, nadzoru i ograniczeń przemieszczania zwierząt podatnych na zakażenie. Wprowadzono również internetowy system gromadzenia, przechowywania i analizowania danych Blue Tongue NETwork (system BT-Net). Jedną z najważniejszych zmian organizacyjnych było ustanowienie tzw. STREF ZAMKNIĘTYCH, obejmujących 2 obszary – ochronny i nadzoru. Łącznie obejmują one obszar co najmniej 150 km od ogniska, przy czym zasięg  w/w stref może ulegać zmianom, zależnie od sytuacji epidemiologicznej, geograficznej, meteorologicznej czy administracyjnej. Wprowadzono także pojęcie STREF SEZONOWO WOLNYCH OD CHOROBY. Wyznacza się je na pewien okres w roku, w oparciu o badania monitoringowe aktywności kuczmanów oraz transmisję przez nie wirusa BT. Aktualnie wyznaczone strefy zamknięte dla izolowanych w nich różnych serotypów wirusa obejmują wybrane obszary następujących krajów członkowskich (aktualizacja z dnia 04.06.2008’):

• Strefa A (Włochy IT) / serotypy 2 i 9 oraz w mniejszym zakresie serotyp 4 i 16
• Strefa B (Włochy IT) / serotyp 2, 16
• Strefa C (Francja FR) / serotyp 2 i 4 oraz w mniejszym zakresie 16
• Strefa D (Cypr) całe terytorium/ serotyp 16
• Strefa F (Francja FR, Holandia NL, Wlk. Brytania UK Republika Czeska CZ, Belgia BE, Dania DK, Włochy IT, Luxemburg LU) / serotyp 8

W strefie F znalazła się również Polska i 3 nasze województwa, z następującymi powiatami: Zachodniopomorskie: Kamień Pomorski, Gryfice, Police, Goleniów, pd-zach. część powiatu Drawsko Pomorskie, zachodnia i pd-zach część powiatu Stargard Szczeciński, Pyrzyce, Gryfino, Myślibórz, Choszczno.
Lubuskie: Gorzów Wlkp., sulęciński, słubicki, świebodziński, krośnieński, zielonogórski, żarski, żagański, nowosolski, wschowski
Dolnośląskie: zgorzelecki, bolesławiecki, polkowicki, głogowski, górowski, lubański, lwówecki, złotoryjski, legnicki, lubiński, wołowski, trzebnicki, jeleniogórski, jaworski, średzki, kamiennogórski, wałbrzyski, świdnicki, wrocławski, kłodzki, dzierżoniowski, ząbkowicki, strzeliński.

• Strefa G (Włochy IT)/ serotyp 2, 4,16,1
• Strefa H (Malta MT) całe terytorium/ serotyp- niespecyficzny
• Strefa I (Portugalia PT, Hiszpania ES )/ serotyp 4 i 1
• Strefa J (Hiszpania ES, Francja FR)/ serotyp 1
• Strefa K (Hiszpania ES, Francja FR)/ serotyp 1 i 8

W Szwajcarii (należącej do grupy krajów trzecich) wyizolowano serotyp 8 wirusa.
W strefach zamkniętych w celu ograniczenia rozprzestrzeniania się choroby na nowe obszary zakazano przemieszczania zwierząt, ich nasienia, komórek jajowych i zarodków. Zatem wprowadzenie jakiegokolwiek odstępstwa od tego zakazu (przy ocenie analizy ryzyka) wymaga dodatkowego zezwolenia, wydanego przez właściwy organ. Warunki zwolnienia z zakazu określa szczegółowo Załącznik III Rozporządzenia Komisji (WE) Nr 289/2008 z dnia 31 marca 2008 r. oraz Rozporządzenie Komisji (WE) Nr 394/2008 z dnia 30 kwietnia 2008, uwzględniające okres przejściowy i ewentualne dodatkowe wymagania obowiązujące jak na razie do 31 grudnia 2008. Zwolnieniom zwierząt przeznaczonych na handel wewnątrzwspólnotowy z zakazu opuszczania strefy muszą towarzyszyć m. in. świadectwa zdrowia z właściwymi adnotacjami odnośnie szczepień ochronnych, gwarancji zdrowia czy potwierdzenia zabezpieczenia przy użyciu zatwierdzonych środków owadobójczych. Dodatkowego zagrożenia dla zwierząt nie wydają się stanowić przemieszczenia w obrębie tej samej strefy zamkniętej, gdzie obecny jest jeden lub kilka serotypów BTV. Bezpieczne są również osobniki szczepione i te, które uodporniły się w sposób naturalny.
   Przepisy uregulowały także monitorowanie i nadzór nad chorobą, zarówno w strefach zamkniętych jak i poza ich obszarem, określając w tej kwestii minimalne wymagania. Monitoring w strefach zamkniętych ma na celu ocenę dynamiki rozprzestrzeniania się choroby i obejmuje co najmniej 2 elementy: monitorowanie serologiczne przy użyciu zwierząt wskaźnikowych oraz monitorowanie entomologiczne. W pierwszym przypadku seronegatywne zwierzęta wskaźnikowe (najlepiej bydło) umieszcza się w obrębie strefy, gdzie narażone są na kontakt z nosicielami lub istnieją sprzyjające warunki do namnażania się kuczmanów. Następnie bada się je serologicznie wg „ wytycznych Podręcznika OIE, dotyczących zwierząt lądowych” na obecność przeciwciał dla konkretnego serotypu wirusa BT. Monitorowanie entomologiczne polega na odławianiu wektorów. Celem jest to ocena populacji wektora (dynamika wzrostu populacji, zimowanie gatunków) pozwalająca na ustalenie okresu, gdy aktywność kuczmanów zanika (strefy sezonowo wolne).
Poza strefami zamkniętymi prowadzony monitoring musi obejmować co najmniej 3 elementy:

• bierny nadzór kliniczny, w tym system ostrzegania służący zgłaszaniu podejrzanych przypadków
• nadzór serologiczny (wyrywkowe lub ukierunkowane testy serologiczne i/lub wirusologiczne)
• nadzór entomologiczny (odłów wektorów i tworzenie baz danych nt. ich sezonowej aktywności)

Odnośnie szczepień przeciwko blue tongue - w razie konieczności Komisja Europejska może wyrazić zgodę na ich wprowadzenie, będą one prowadzone jednak tylko w strefie ochronnej. Ciekawym wydaje się przy tym fakt, iż przemysł farmaceutyczny w państwach członkowskich nie produkuje szczepionek. Dostępne są poza strefą Unii i ich zakup traktowany jest jako zakup interwencyjny. Aktualnie dostępne na świecie są szczepionki inaktywowane, żywe modyfikowane (MLV) i rekombinowane, przy czym w krajach członkowskich UE dopuszcza się użycie tylko pierwszych dwóch. W świadectwie zdrowia w przypadku przeznaczenia zwierzęcia na handel wewnątrzwspólnotowy lub wywóz do krajów trzecich odnotowuje się dokładnie rodzaj użytej szczepionki oraz jej skład (serotyp/ kombinacja serotypów wirusa szczepionkowego).
   W związku z rozprzestrzenieniem się zakażenia na nowe obszary, w Polsce w październiku 2006 roku rozpoczęto badania przeglądowe – miało to ścisły związek z wykryciem dodatnich seroreagentów wśród zwierząt importowanych z obszarów dotkniętych chorobą. Laboratorium krajowym wyznaczonym do badań w kierunku Blue Tongue jest Zakład Wirusologii PIW w Puławach. Potwierdzone przypadki weryfikuje wspólnotowe laboratorium referencyjne AFRC Institute for Animal Health Pirbright w Anglii. Przy potwierdzeniu choroby zwierzęta likwiduje się, niemniej zakres tych decyzji ograniczony jest do niezbędnego minimum, gwarantującego, iż wirus nie rozprzestrzeni się dalej. Zwłoki zwierząt padłych podlegają przepisom określonym dyrektywą Rady 90/667/EWG z dnia 27 listopada 1990 roku.