Ziarna zbóż i nasiona roślin strączkowych
Pasze treściwe w odróżnieniu od pasz objętościowych charakteryzują się dużą koncentracją energii i składników pokarmowych. Zalicza się do nich m.in.:
Ziarno zbóż stanowi najważniejszą grupę pasz treściwych i jest stosowane w żywieniu wszystkich gatunków zwierząt gospodarskich, a przede wszystkim w żywieniu drobiu i trzody chlewnej oraz koni. W Polsce na paszę przeznacza się głównie jęczmień i owies, a ostatnio także żyto i w coraz większym stopniu pszenżyto. W żywieniu drobiu wykorzystuje się też często ziarno pszenicy oraz pochodzące z importu ziarno kukurydzy i sporadycznie sorga.
Ziarno zbóż odznacza się średnią zawartością białka (ok. 10%). Najwięcej tego składnika znajduje się w pszenicy i pszenżycie (12-13%), najmniej zaś w życie, sorgo i kukurydzy (8-10%). Białko to ma ograniczoną wartość dla zwierząt, ponieważ występuje w nim niedobór pewnych aminokwasów egzogennych, zwłaszcza lizyny, mniejszym stopniu metioniny i treoniny, a w przypadku kukurydzy również tryptofanu.
W skład białka ziarna wchodzą głównie białka proste – prolaminy i gluteliny, tworzące razem tzw. Gluten, mający duże znaczenie wypiekowe. W części zarodkowej ziarniaka występuje pewna ilość albumin i globulin – białek o wyższej wartości biologicznej.
Głównym składnikiem ziarna zbóż są węglowodany, wśród których przeważa skrobia (50-65%) wypełniająca wnętrze ziarna, czyli bielmo służące za materiał zapasowy rośliny. Zawartość włókna surowego jest dość zmienna i w zależności od gatunku i odmiany zboża wynosi ok. 3% (żyto, pszenica, pszenżyto) do 10% i powyżej (owies). W przeciwieństwie do skrobi występuje ono w zewnętrznej warstwie ziarniaka. Włókno surowe, jak również występujące w ziarniakach niektórych gatunków zbóż (np. żyta) w znacznych ilościach tzw. polisacharydy nieskrobiowe (pentozany, pektyny, beta glukany), niekiedy w poważnym stopniu ograniczają wartość odżywczą tych pasz.
Z innych składników w ziarnie znajduje się 2-3% popiołu (dużo fosforu i potasu, mniej wapnia) i kilka procent tłuszczu surowego (2-5%). Tego ostatniego składnika jest najwięcej w ziarnie owsa i kukurydzy.
Nasiona roślin strączkowych, w przeciwieństwie do ziarna zbóż, odznaczają się wysoką zawartością białka. W zasadzie są one najbogatsze w ten składnik ze wszystkich pasz naturalnych produkowanych w gospodarstwie. Najwięcej białka zawierają nasiona łubinu, zwłaszcza żółtego (40-45%), najmniej zaś nasiona grochu i peluszki (20-25%). W nasionach bobiku jest pośrednia zawartość tego składnika (ok. 30%).
Białko nasion roślin strączkowych, podobnie jak białko zbóż, nie jest pełnowartościowe; charakteryzuje się małą zawartością aminokwasów siarkowych – metioniny i cystyny ora tryptofanu, nieźle się jednak uzupełnia z białkiem zbóż, gdyż zawiera sporo lizyny.
Ze związków mineralnych występujących w nasionach strączkowych dużo jest (tak jak w ziarnie zbóż) potasu i fosforu, a niewiele wapnia.
W większości nasion roślin strączkowych występują pewne substancje o charakterze antyodżywczym – obniżające wartość odżywczą tych pasz (taniny i hem aglutyniny w nasionach bobiku i grochu, inhibitory trypsyny w nasionach soi) czy wręcz działające trująco (alkaloidy w łubinach gorzkich). Niektóre zabiegi, zwłaszcza termiczne, mogą niszczyć te szkodliwe substancje.
Działanie dietetyczne nasion strączkowych nie jest korzystne, skarmiane w większych ilościach mogą powodować u zwierząt zaparcia i wzdęcia, dlatego też należy je skarmiać z umiarem i koniecznie śrutowane lub moczone (są bardzo twarde).
Wobec wielu cech wspólnych, jakie uwzględnia się w ocenie organoleptycznej obu tych ważnych z punktu widzenia wartości żywieniowej grup pasz treściowych, ograniczam się w tym miejscu do omówienia tylko niektórych z nich, najbardziej typowych dla ziarna zbóż. Cechy te to:
Gatunek, a nawet odmiana decyduje o wartości pokarmowej danego zboża, wynikającej ze zmiennego składu chemicznego. Niektóre na przykład odmiany pszenicy z klimatu suchego zawierają o 20-25% więcej białka w porównaniu z odmianami klimatu wilgotnego. Innym przykładem może być jęczmień pastewny, zawierający więcej białka (a mniej skrobi) niż jęczmień browarniany.
Wielkość ziarna oraz jego kształt to cechy, które również uwzględnia się w ocenie organoleptycznej. Ziarno duże, dobrze rozwinięte, w przeciwieństwie do ziarna drobnego, jest bogatsze w skrobię, natomiast uboższe w białko. Zawiera też mniej włókna. Czasami obserwuje się ziarno pomarszczone – jest to najczęściej spowodowane porośnięciem ziarna jeszcze na polu podczas niesprzyjających warunków pogodowych. Barwa i połysk ziarna wskazują na warunki sprzętu i przechowywania. Ziarno dobre ma barwę właściwą dla danego gatunku i odmiany, ziarno zaś matowe, pociemniałe lub spleśniałe świadczy o złych warunkach przechowywania. Na przykład owies zebrany w słoneczną pogodę jest barwy słomkowej o charakterystycznym połysku, natomiast zebrany podczas deszczu ulega zbrunatnieniu.
Ziarno zdrowe, niezbyt stare, nie ma wyraźnego charakterystycznego zapachu, natomiast ziarno długo przechowywane, zwłaszcza gdy nie jest odpowiednio przewietrzane, wykazuje zapach stęchły, który świadczy o rozwoju pleśni. Takie ziarno nie nadaje się do skarmiania. Niekiedy występuje zapach śledziowy, wskazujący na porażenie ziarna śniecią albo miodowo-stęchły, świadczący o porażeniu rozkruszkiem mącznym.
Czasami określa się smak ziarna, który w zdrowym ziarnie w zasadzie nie jest wyczuwalny. Ziarno porośnięte lub zgrzane ma słodki smak, a porażone grzybkami – gorzki. Bardzo duże znaczenie ma wilgotność ziarna, która nie powinna przekraczać 14-15%. Ziarno suche rozsypuje się w garści, a przy nacięciu nożem – rozpryskuje. Wprawny rolnik jest w stanie stwierdzić czy dane ziarno jest wystarczająco suche, czy też wymaga przed zmagazynowaniem dosuszenia.
Dobre ziarno przeznaczone na paszę powinno się charakteryzować odpowiednim stopniem czystości. Szczególnie należy zwrócić uwagę na zawartość w nim ziemi, piasku, nasion, chwastów szkodliwych i trujących, a także nasion zepsutych.
Ziarno przechowywane w nieodpowiednich warunkach (wilgotnych, nieprzewietrzanych) szybko zostaje porażone przez szkodniki. Bardzo groźnym szkodnikiem jest rozkruszek mączny (kleszcz zbożowy) – pajęczak należący do roztoczy, koloru szarego, trudno dostrzegalny gołym okiem. Występuje w spichrzach i młynach, uszkadzając ziarno wszystkich zbóż. Ziarno zaatakowane tym szkodnikiem ma nieprzyjemny zapach mdłosłodki i przy silnym porażeniu jest szkodliwe dla zdrowia zwierząt, a zwłaszcza dla koni, zatem nie nadaje się do skarmiania. Z innych szkodników często występujących w ziarnie zbóż, a także jego przetworach należy wymienić wołka zbożowego, mącznika młynarka, pustosza kradnika, mola ziarniaka i mklika mącznego.
Nie ma takiego skutecznego sposobu walki z tymi szkodnikami, który nie stwarzałby ewentualnego zagrożenia dla zdrowia samego zwierzęcia. Dlatego najbardziej rozsądnym, a zarazem skutecznym zabiegiem jest odpowiednia profilaktyka, czyli zapewnienie dobrych warunków sprzętu i przechowywania zboża.
Otręby, śruty zbożowe i z nasion strączkowych, mąki pastewne
Otręby otrzymuje się przy przemiale zbóż na mąkę lub kaszę. Do otrąb przechodzi zewnętrzna warstwa ziarniaka – okrywa nasienna, obielmo, część bielma oraz zarodek. Otręby w porównaniu z ziarnem są bogatsze w białko, tłuszcz, witaminy i związki mineralne, ale jednocześnie zawierają więcej włókna. Szczególnie dużo włókna zawierają otręby owsiane i jęczmienne, stąd ich mniejsza wartość żywieniowa, zwłaszcza dla świń i drobiu.
Śruty zbożowe i z nasion roślin strączkowych mają taki sam skład chemiczny jak ziarno i nasiona, z których pochodzą, gdyż z w czasie śrutowania (rozdrabniania) nie zachodzą żadne zmiany chemiczne.
Mąki pastewne stanowią resztki lub mieszaninę mąki zbożowej o mniej wyrównanym asortymencie technologicznym i nieco gorszej jakości (większy stopień zanieczyszczenia). W porównaniu z całym ziarnem zawierają mniej włókna, a więcej skrobi.
Ocena organoleptyczna wymienionych pasz sypkich jest trudniejsza niż całego ziarna i nasion, ponieważ w rozdrobnionych częściach trudniej jest ustalić ewentualne zanieczyszczenia i domieszki. Najczęściej ocenia się ich barwę, zapach, wilgotność, zanieczyszczenie mineralne i organiczne.
Barwa jest charakterystyczna dla każdej z tych pasz. Na przykład otręby pszenne są jasnobrązowe, otręby żytnie – szare z zielonkawym odcieniem, a śruta z bobiku 0 szara z ciemnobrunatnymi łuskami. Barwa zmieniona może wskazywać na złą jakość tych produktów. Podczas oceny zapachu, chcąc go spotęgować, odważa się do zlewki ok. 5-10 g paszy i zalewa wodą o temp. 60 stopni na kilka minut, wtedy staje się ona bardziej charakterystyczny.
W celu stwierdzenia występowania szkodliwych owadów próbkę paszy przesiewa się przez sito o odpowiedniej średnicy oczek. Większe owady i ich larwy, a także oprzędy będą pozostawać na sicie. Obecność oprzędów w pryzmie czy worku z paszą stwierdzać można też poprzez wkładanie do wnętrza chropowatego kija.
Drobne szkodniki, np. rozkruszka mącznego, rozpoznaje się za pomocą lupy, najlepiej na ciemnej powierzchni. W przypadku dużej inwazji tego szkodnika można go też stwierdzić usypując z paszy stożek, który w krótkim czasie ulegnie zniekształceniu.
Inne pasze treściwe pochodzące z przemysłu rolnego
Do tej grupy pasz można zaliczyć suche wysłodki buraczane, drożdże pastewne, kiełki sodowe, susz z okopowych (ziemniaczany i buraczany), płatki ziemniaczane, a nawet bardzo dobrej jakości susz z zielonek.
Wysłodki buraczane są produktem ubocznym uzyskanym przy przerobie buraków cukrowych na cukier. Po wysuszeniu traktować je można jako pasze treściwą, szczególnie cenną dla bydła na początkowy okres żywienia letniego, kiedy mamy do czynienia z nadmiarem białka a brakiem energii młodym poroście pastwiskowym. Wysłodki można poddawać melasowaniu, a także amoniakowaniu. Oba te zabiegi zwiększają wartość wysłodków. Powodują one jednak zmianę barwy, co należy uwzględnić w ocenie organoleptycznej.
Drożdże otrzymuje się jako produkt pozostały przy produkcji piwa (drożdże piwne) lub z hodowli, stosując różnego rodzaju podłoża, np. melasę, ługi posulfitowe. Drożdże pastewne są jaśniejsze od piwnych. Jedne i drugie są cenną wysokobiałkową paszą dl wszystkich gatunków zwierząt, a szczególnie dla drobiu i trzody chlewnej. Z uwagi na dużą zawartość białka szybko ulegają psuciu.
Kiełki słodowe są drugim produktem ubocznym (obok drożdży) uzyskanym przy produkcji piwa. Stanowią również cenną paszę dla wszystkich gatunków zwierząt. Wykazują duże właściwości higroskopijne, stąd powinny być przechowywane w suchych i przewiewnych magazynach, najlepiej w dobrych opakowaniach.
Susz buraczany i ziemniaczany otrzymywany jest w wyniku suszenia buraków i ziemniaków gorącymi gazami. Oba rodzaje suszu są paszą wybitnie węglowodanową. Stosowane mogą być jako zamienniki śrut zbożowych w żywieniu bydła – zwłaszcza opasowego, koni, trzody chlewnej.
Płatki ziemniaczane produkowane są z ziemniaków uparowanych, a następnie suszonych na specjalnych, podgrzewanych od środka walcach. Płatki są również paszą węglowodanowa, lecz w porównaniu z suszem ziemniaczanym – jeszcze bardziej wartościową. Jest to szczególnie cenna pasza dla trzody chlewnej.
Susz z zielonek otrzymuje się w odpowiednich suszarniach, głównie bębnowych, w których młode zielonki, uprzednio rozdrobnione, podlegają suszeniu gorącymi gazami, a następnie są mielone. Dobry susz z zielonek, np. z lucerny, jest źródłem nie tylko białka, ale i dużej ilości składników mineralnych oraz witamin, a zwłaszcza – karotenu. Może być jednym z komponentów mieszanek przemysłowych dla trzody i drobiu.
Podczas oceny organoleptycznej wszystkich rodzajów suszu, w tym suszu z zielonek i suszu z okopowych należy zwracać dużą uwagę na ich barwę (odpowiednia dla danego rodzaju), czy nie są przypalone (w takim wypadku ich wartość jest znacznie gorsza), na zanieczyszczenia mineralne, wilgotność, zbrylenie i tym podobne.
