Badanie układu nerwowego w zasadzie wchodzi w skład ogólnie stosowanego badania klinicznego zwierząt przy określaniu ich stanu obecnego. Niemniej jednak, kiedy zaistnieje jakiekolwiek podejrzenie choroby tego układu, wtedy należy go zbadać dodatkowo, szczególnie wnikliwie. Metody przy tym używane w ogólnych zarysach są podobne do stosowanych przy badaniu innych układów. Tu również zasadniczym celem jest poznanie miejsca i charakteru choroby. Często jednak właśnie w chorobach układu nerwowego fizykalne metody badania klinicznego nie są wystarczające do ostatecznego rozpoznania ii dlatego niejednokrotnie dopiero wprowadzenie szeregu badań dodatkowych, jak badanie:
• płynu mózgowo-rdzeniowego i krwi,
• radiologiczne,
• encefalograficzne,
• anatomo- i histopatologiczne,
• wirusologicznych,
• szczepień zwierząt doświadczalnych materiałem ze zwierząt chorych itp.
– umożliwia właściwą diagnozę.
Wywiad.
Sposób zbierania szczegółowych danych wywiadu jest pewną sztuką, którą lekarz weterynarii zdobywa dzięki zgłębianiu podstawowych wiadomości z zakresu chorób nerwowych oraz innych dyscyplin nauk weterynaryjnych. Wywiad należy tak prowadzić, aby na jego podstawie uzyskać pełny obraz środowiska i okoliczności, w których zwierzę zachorowało. Ważne jest uzyskanie danych na temat:
• sposobu i rodzaju żywienia,
• chorób zakaźnych,
• rodziców – przy wykluczaniu niektórych chorób dziedzicznych.
Należy pamiętać, że zebrane wypowiedzi – zarówno właściciela, jak i innych ludzi, którzy opiekowali się zwierzęciem - trzeba przyjmować z pewną krytyczną ostrożnością, w wywiadzie zaś nie powinno się pominąć następujących pytań:
1. Czas o okoliczność wystąpienia pierwszych objawów choroby?
Pytanie bardzo zasadnicze, np. wystąpienie objawów podniecenia nerwowego u krowy w gospodarstwie, gdzie przed tygodniem i więcej wystąpiła wścieklizna u psa, lub u krowy pasącej się w okolicy lasów, gdzie wspomniana choroba stwierdzona została u wolno żyjących zwierząt, pozwala na podejrzenie wścieklizny. Pojawienie się objawów podniecenia zbliżonych do występujących we wściekliźnie u krów przebywających w oborze, w której używano do malowania minii, może wskazywać na zatrucie ołowiem. Kiedy indziej mogą to być zatrucia roślinne, np. cisem lub skrzypem, powodujące zespół nerwowych objawów.
2. Czy zauważone objawy mają skłonność do nasilania się oraz czy zmieniło się zachowanie zwierzęcia wobec otoczenia?
W tym ostatnim przypadku zmiany w zachowaniu, jak uciekanie i krycie się psa po kątach, wreszcie agresywność przedtem spokojnego zwierzęcia, a następnie okres zmian świadczących o porażeniu mogą w wysokim stopniu sugerować podejrzenie wścieklizny. Oba pytania, pierwsze i drugie pozwalają do pewnego stopnia określić charakter klinicznego przebiegu choroby. Ponadto lekarz wet. stawiając to pytanie równocześnie sam stara się wnikliwie obserwować zwierzę i – w zależności od zauważonych objawów – uzyskać odpowiednie wyjaśnienia na temat okoliczności zachorowania.
Przy podejrzeniu każdej choroby zakaźnej zwłaszcza w kierunku wścieklizny należy przeprowadzić dodatkowo szczegółowy wywiad epizootiologiczny, zwłaszcza w kierunku wścieklizny, tj. czy pies był szczepiony przeciw temu schorzeniu, czy ma okazję stykania się ze zwierzętami dziko żyjącymi, u zwierząt dużych (konie, bydło) ewentualne przebywanie na pastwisku, gdzie istnieje możliwość zetknięcia się z chorym na wściekliznę innym zwierzęciem lub psem chorym we własnym gospodarstwie.
Badanie zachowania się zwierzęcia.
Oględziny zwierzęcia i określenie jego zachowania się są niezmiernie ważnym punktem badania neurologicznego. Nawet w badaniu człowieka lekarz ma możliwość porozumienia się z chorym, zachowanie obok innych ogólnych symptomów – jest cennym objawem pozwalającym na rozpoznanie, np.:
• charakterystyczna postawa parkinsonika (zgięty w kabłąk),
• chodzenie drobnymi kroczkami,
• drżenie rąk,
• brak mimiki twarzy…
W medycynie weterynaryjnej obserwuje się zwierzę w stanie spoczynku i w czasie ruchu. Nie zawsze jednak badanie w swobodnym ruchu jest możliwe, a czasem wprost przeciwwskazane, np. u psów podejrzanych o wściekliznę. W czasie spoczynku należy zwracać uwagę na postawę zwierzęcia. Np. jeśli Kon stoi z głową opartą o ścianę lub żłób, bądź trzyma ją opuszczoną ze zwisającym z jamy ustnej kęsem siana, to zespół tych objawów przemawia za wodogłowiem lub okresem otępienia w zapaleniu opon mózgowych i mózgu. Napady drgawek toniczno-klonicznych oraz opisthotonus, pojawiające się u krów przebywających wiosną na dobrze odrosłych i nawożonych pastwiskach nasuwają podejrzenie hipomagnezemii.
Pamiętać należy jednak, że nawet bardzo klasyczne objawy nerwowe nie decydują o ostatecznym rozpoznaniu istoty choroby, np. typowy zespół objawów zapalenia mózgu u konia przy bliższym badaniu może okazać się tzw. zespołem wątrobowo-mózgowym. Charakterystyczne objawy zaburzeń ze strony ośrodkowego układu nerwowego występują niejednokrotnie przy pierwotnych schorzeniach innych narządów np. w ketozie bydła, w mocznicy itp.
Ogólnie biorąc zwierzę może reagować na bodźce zewnętrzne w rozmaity sposób. Uzewnętrznia się to już w samym sposobie patrzenia na osoby i zwierzęta oraz przedmioty otocznia, w ruchach powiek, w grze uszu (koń). Zwierzę zdrowe, bez zaburzeń mózgowych poznaje ludzi, może ono w granicach norm fizjologicznych różnie reagować na ich zbliżanie się, przyjmując nieraz pozycję obronną, agresywną lub wykazuje chęć do ucieczki. Zwierzęta mogą też znajdować się w stanie pewnego pobudzenia. To podniecenie wynika z podrażnienia kory mózgowej lub ośrodków podkorowych i zdarza się w chorobach ośrodkowego układu nerwowego (zapalenie mózgu) lub w zatruciach. Osobniki takie mogą nie oddziaływać na bodźce płynące z otoczenia, a ich nienormalne ruchy, połączone np. z parciem na przeszkody, i niewidzenie tychże, dowodzą utraty przytomności. Niekiedy przytomność jeszcze jest zachowana, tylko reagowanie na bodźce, np. akustyczne, zostaje wzmożone. Pewną analogię do niefizjologicznego natężenia czynności kory mózgowej i ośrodków podkorowych jest w obwodowym układzie nerwowym zwiększona wrażliwość na ból w obszarach powłok ciała (czucie powierzchniowe). Ta nadwrażliwość na ból wywołuje charakterystyczne dla tego zjawiska reakcje obronne zwierzęcia, które może wyzwolić już sam ruch powietrza spowodowany zbliżającą się ręką badającego. Niekiedy drażnienie nerwów obwodowych na skutek ich zapalenia sprowadza:
• przymusową nadmierną kurczliwość odpowiednich mięśni,
• ogniskowe drażnienie ośrodków w mózgu powoduje przymusowe ruchy maneżowe i inne,
a drażnienie większych obszarów kory mózgowej:
• ogólne parcie do przodu.
Wyrazem stosunkowo małego stopnia obniżenia oddziaływania zwierzęcia na bodźce zewnętrzne jest otępienie, następny stopień tego obniżenia określa się mianem senności. W senności zwierzę:
• stoi z opuszczoną głową,
• powieki ma częściowo lub całkowicie zamknięte,
• pobudzone do ruchu idzie krokiem ciężkim, chwiejnym,
• powłóczy kończynami,
• niekiedy upada.
Kolejny stopień obniżenia świadomości stanowi odurzenie lub odrętwienie. Zwierzę leży w bezruchu. Od czasu do czasu podnosi głowę i wykonuje kończynami tzw. ruchy pływackie. W wypadku, gdy utrzymuje się w postawie stojącej, opiera głowę o różne przedmioty, żłób, ścianę, oczy ma zamknięte, a kończyny wyprostowane lub skrzyżowane (brak czucia głębokiego).
Zamroczenie lub głębokie uśpienie stanowi jeszcze większe niż odrętwienie obniżenie świadomości zwierzęcia. Zwierzę leży wówczas nieprzytomne,a tylko bardzo silne bodźce zewnętrzne wywołują powolną i krótkotrwałą reakcję, ale nie oddziałuje na ukłucia. Przy całkowitej utracie przytomności nawet najsilniejsze bodźce nie wywołują już żadnej reakcji. Utrzymują się jednakże czynności wegetatywne. Stany powyższe spotyka się w przebiegu:
• urazów mózgu,
• ciężkich stanach zapalenia mózgu,
• niektórych zatruć.
Śpiączka stanowi długo się utrzymującą, znacznego stopnia utratę przytomności, z której chore zwierzę nie daje się obudzić. Jest to do pewnego stopnia stan na granicy życia i śmierci. Brak jest wówczas wszelkich odruchów. Utrzymuje się zwiotczenie mięśni, zachowane są, lecz znacznie osłabione, czynność serca i oddychanie. Stan taki występuje w:
• daleko posuniętej cukrzycy,
• ketozie,
• mocznicy,
• ciężkich uszkodzeniach wątroby,
• zatruciach,
• udarach mózgu.
Zemdlenie jest to nagła utrat przytomności, często poprzedzona zawrotami i zimnymi potami (poty obserwuje się w zasadzie tylko u koni). Słabną oddechy i tętno, które nawet na krótki czas mogą być zatrzymane.
Zawroty – pojęcie w zasadzie wzięte z patologii człowieka. Stanowi temu towarzyszą oprócz objawów przedmiotowych, jak zachwianie równowagi, również podmiotowe, mianowicie uczucie nudności, a ponadto krótkotrwała utrata przytomności. Wystąpić mogą w zapaleniu nerwu przedsionkowego, a u człowieka oprócz tego znane są w guzach mózgu.
