Szczepienie psów i kotów - jak dobrze szczepić nasze zwierzęta?

Jednym z największych sukcesów współczesnej medycyny weterynaryjnej jest ograniczenie występowania chorób zakaźnych, co spowodowane jest rozwojem immunologii i wprowadzeniem programów szczepień zwierząt. Obecnie w krajach rozwiniętych główne choroby zakaźne występują rzadko, pomimo to istnieją ciągle nisze geograficzne, w których zarazki utrzymują się, sporadycznie wywołując epidemie. Natomiast w krajach rozwijających się główne choroby zakaźne występują nadal często i odpowiadają za większość padnięć zwierząt, zwłaszcza młodych osobników. W ostatnich latach szczepienie zwierząt stało się kolejnym kontrowersyjnym tematem, który budzi wiele emocji wśród właścicieli zwierząt, chcących za wszelką cenę uniknąć powikłań poszczepiennych u swoich pupili. Pojawiły się również głosy wśród specjalistów z tejże dziedziny oraz artykuły w czasopismach popularno-naukowych o tym, iż szczepienie zwierząt daje dłuższą odporność niż na rok, co powoduje krytykę corocznych szczepień i sugeruje wyrządzanie większych szkód niż korzyści poprzez stosowanie dotychczas zalecanego corocznego programu szczepień. Profilaktyczne szczepienia są jednak bardzo ważne, pozwalają utrzymać nasze zwierzęta w dobrym zdrowiu, gdyż są obecnie niezastąpionym narzędziem do walki z groźnymi chorobami zakaźnymi, które są nadal powszechne, a niehigieniczny tryb życia jaki prowadzą zwierzęta znacznie zwiększa możliwości zarażenia się przez nie tymi chorobami. Świadomość ogólnej korzyści szczepień w populacji zwierząt powinna przeważać nad ich znikomymi wadami i niezwykle rzadko pojawiającymi się działaniami niepożądanymi u niektórych osobników, dlatego powinno się szczepić zwierzęta, ale należy wykonywać to z rozwagą i przestrzegając określonych zasad. Działanie takie nie tylko chroni jednostki, ale zapewnia również optymalną odporność całej populacji, co zmniejsza ryzyko wybuchu epidemii.


Układ odpornościowy
Charakter odpowiedzi immunologicznej zależy od tego w jaki sposób następuje kontakt z czynnikiem zakaźnym. Może to być bezpośredni kontakt z drobnoustrojem (podczas zakażenia) lub z antygenami zawartymi w szczepionce (podczas szczepienia), a kontakt ten może być pierwszym zetknięciem się organizmu z czynnikami zakaźnymi lub mogą być to kolejne ekspozycje. Pierwotna odpowiedź immunologiczna pojawia się po pierwszej ekspozycji na antygen z reguły po kilku lub kilkunastu dniach i cechuje się niskim mianem przeciwciał, które osiągają maksymalne miano po około 2 tygodniach. Następnie miano przeciwciał powoli spada. Powtórna ekspozycja na ten sam antygen wywołuje odpowiedź wtórną, która jest efektem istnienia komórek pamięci immunologicznej, a pojawiają się one w następstwie pierwszego kontaktu organizmu z antygenem. W odpowiedzi wtórnej reakcja układu odpornościowego jest znacznie szybsza, swoiste przeciwciała pojawiają się w surowicy po 2-4 dniach, osiągają wysokie miano i utrzymują się znacznie dłużej w krwioobiegu niż w odpowiedzi pierwotnej. Zasada szczepień oparta jest na dwóch elementach odporności nabytej – swoistości w stosunku do danego drobnoustroju (lub całej grupy drobnoustrojów) oraz pamięci immunologicznej. Szczepienie indukuje odpowiedź układu odpornościowego, która polega na produkcji przeciwciał. Odporność poszczepienna pojawia się po pewnym czasie (10-14 dni) i trwa miesiące, a niekiedy lata, cechując się wysokim mianem przeciwciał, które stopniowo spada, osiągnąwszy wreszcie tak niski poziom, który nie wystarcza do odpowiedniej reakcji immunologicznej w przypadku zakażenia, aż do całkowitego zaniku. Istnieje możliwość zwiększenia i nasilenia czasu trwania tej odporności dzięki indukcji pamięci immunologicznej, a ten cel osiąga się przez okresowe powtarzanie szczepień. W immunoprofilaktyce zwierząt należy zawsze mieć na uwadze wiek, rasę, gatunek zwierzęcia, a także stan zdrowia, tryb życia i warunki środowiskowe w których żyje, a w przypadku młodych zwierząt dojrzałość układu immunologicznego oraz istnienie odporności biernej przekazanej przez matkę w życiu płodowym i podczas karmienia siarą oraz mlekiem. Szczepione zwierzę musi być zdrowe (nie dotyczy to jednak chorób przewlekłych, np. cukrzycy) i odrobaczone, gdyż w przypadku dużego zarobaczenia szczepionka może okazać się nieskuteczna. Nie należy szczepić zwierząt chorych, samic w okresie ciąży oraz młodych zwierząt poniżej 6 tygodnia życia. Celem uniknięcia ryzyka neutralizacji antygenów zawartych w szczepionce przez przeciwciała matczyne przekazane potomstwu, wskazane jest szczepienie potomstwa w okresie, kiedy odporność bierna zanika. Jeśli noworodek jest pozbawiony siary (pierwszych partii mleka matki z immunoglobulinami), w przypadku schorzeń poporodowych lub śmierci matki, można przeprowadzić szczepienie znacznie wcześniej, gdyż zwierzę pozbawione przeciwciał matczynych jest bardziej podatne na zakażenie chorobami zakaźnymi. Siara stanowi bowiem naturalną drogę uzyskania odporności biernej, chroniącej organizm zwierzęcia w pierwszych tygodniach życia przed infekcjami groźnymi dla młodego organizmu, zwłaszcza wartościowa jest siara pochodząca od matek regularnie szczepionych przeciw chorobom zakaźnym, szczególnie zaszczepionych w odpowiednim momencie przed zajściem w ciążę.

Bezpieczeństwo szczepionek
Idealna szczepionka powinna być silnie immunogenna, dawać długotrwałą, solidną odporność, cechować się stabilnością przez okres trwałości, być możliwą do stosowania w akcjach masowych, nie wywierać niepożądanych efektów, ponadto odporność poszczepienna powinna dać się odróżnić od odporności indukowanej przez zakażenie naturalne. Jednak nie ma w świecie rzeczy idealnych. Ale firmy farmaceutyczne cały czas wykonują prace mające na celu udoskonalenie szczepionek i ograniczenie ich działań niepożądanych do minimum, a liczne instytuty naukowe w Polsce i za granicą zajmują się badaniami na temat szczepień zwierząt i publikują prace naukowe oraz organizują szkolenia lekarzy weterynarii, podczas których propagują nowoczesną wiedzę i wyważone spojrzenie na temat szczepień. Obecnie wszystkie dostępne na polskim rynku szczepionki należą do bezpiecznych i korzystnych dla ogółu populacji, co nie znaczy że są w 100% bezpieczne dla pojedynczego osobnika, którego reakcja na szczepienie może być indywidualna i zupełnie nieprzewidywalna, gdyż jest to zewnętrzna ingerencja w układ odpornościowy organizmu, a to daje niebezpieczeństwo wystąpienia powikłań. Główne niebezpieczeństwo szczepień stanowią poszczepienne choroby i przełamania odporności. Wynikają one z faktu, iż po podaniu szczepionki osobnikowi, następuje krótkotrwałe obniżenie odporności na skutek reakcji obronnej organizmu w wyniku rozpoznania obcego czynnika i wytwarzaniu przeciwciał skierowanych przeciw danej bakterii lub wirusowi (albo całej ich grupie) zawartymi w szczepionce. Po okresie tygodnia do dwóch układ odpornościowy zdrowego osobnika wraca do normy, zyskując dodatkowo odporność przeciw danemu mikroorganizmowi, przeciw któremu został zaszczepiony. Natomiast szczepienie zwierzęcia chorego, może pogłębić objawy chorobowe lub u nosicieli wywołać aktywację choroby w wyniku dodatkowego obciążenia układu immunologicznego szczepieniem, co może skutkować cięższym przebiegiem procesu chorobowego oraz rekonwalescencji organizmu lub nawet śmiercią osobnika. Szczepienie osobników z osłabionym układem immunologicznym może spowodować zapadnięcie na chorobę, przeciwko której zwierzę zostało zaszczepione, jednak tylko w przypadku stosowania szczepionek z żywymi mikroorganizmami, wskutek zachowania resztkowej zjadliwości inaktywowanych zarazków. Mogą również wystąpić szkody poszczepienne mające związek ze szczepieniem, ale nie ze swoistymi chorobami poszczepiennymi, a objawiające się podrażnieniami miejscowymi, ropniami, czy reakcjami alergicznymi. Dlatego tak ważne jest właściwe planowanie szczepień, badanie kliniczne zwierzęcia przez lekarza weterynarii oraz wywiad zebrany od właściciela zwierzęcia przed szczepieniem, a następnie wnikliwa obserwacja zwierzęcia przez właściciela po szczepieniu. Reakcje poszczepienne są jednak niezwykle rzadkie (równie rzadkie jak w przypadku szczepień u ludzi) i na ogół dotyczą osobników z upośledzonym układem odpornościowym, a mogą być wywołane przez nieprawidłową reakcje organizmu na daną szczepionkę, nieprawidłowo zrealizowany program szczepień, a także mogą dotyczyć sposobu wykonania szczepienia. Współczesna medycyna weterynaryjna dysponuje wiedzą jakie szczepionki są najskuteczniejsze i najbezpieczniejsze, dające znikomy odsetek powikłań oraz jak łączyć szczepionki i jak je podawać, aby uniknąć niepożądanych skutków szczepień.

Częstość szczepień
Szczepionki przeciwko chorobom zakaźnym stosowane u psów i kotów dają krótkotrwałą odporność, którą należy indukować poprzez szczepienia przypominające. Większość antygenów zawartych w szczepionkach wywołuje w organizmie powstawanie przeciwciał utrzymujących odpowiednie stężenie przeciwko czynnikom zakaźnym około roku, niektóre dłużej (np. parwowiroza psów lub panleukopenia kotów), a niektóre krócej (np. leptospiroza), zależnie od czynnika wywołującego chorobę i samej szczepionki (szczepionki żywe inaktywowane,  zabite lub ze zmodyfikowanym materiałem genetycznym). Obecnie opracowane są już dość szczegółowe programy szczepień szczeniąt i kociąt, a następnie zwierząt dojrzałych, ale przy każdym szczepieniu ważne jest indywidualne podejście do pacjenta. W nowoczesnym programie szczepień wyróżnia się szczepienia obowiązkowe, którym bezwzględnie muszą zostać poddane wszystkie zwierzęta zgodnie z ustawodawstwem państwowym (wścieklizna), szczepienia zasadnicze, którym powinny zostać poddane wszystkie psy i koty niezależnie od okoliczności (nosówka, parwowiroza, adenowiroza u psów oraz panleukopenia, kalciwiroza, herpeswiroza u kotów) oraz szczepienia dodatkowe, o których wykonaniu decyduje stopień narażenia na daną chorobę wynikający z warunków geograficznych, miejsca bytowania i trybu życia danego zwierzęcia. O ile nie ma potrzeby ponawiania szczepień zasadniczych co roku, to szczepienia obowiązkowe i większość szczepień dodatkowych wymaga corocznych dawek przypominających.

Aby zabezpieczyć szczeniaki lub kocięta przed infekcjami, profilaktykę należy rozpocząć już u ich matek, które powinny być regularnie szczepione, dzięki czemu mleko, którym karmią swoje potomstwo zawiera wysoki poziom przeciwciał. Chronią one młode zwierzęta od pierwszych godzin życia, ale po pewnym czasie stopniowo zanikają i dochodzi do powstania tzw. "luki immunologicznej", czyli okresu kiedy miano przeciwciał matczynych spada do tak niskiego poziomu, że nie zabezpiecza młodych osobników przed zagrażającymi infekcjami, ale jednocześnie jest na tyle wysokie, że neutralizuje antygeny zawarte w standardowych szczepionkach. Dlatego pomiędzy szóstym a czternastym tygodniem życia zaleca się serię szczepień młodych zwierząt specjalnie skomponowanymi szczepionkami mającymi zdolność przełamania "luki immunologicznej" oraz indukującymi wytworzenie wysokiego miana przeciwciał u zwierząt poddawanych pierwszym w życiu szczepieniom. W okresie tym młode organizmy muszą być kilkukrotnie zaszczepione, aby wytworzyć własne, bardziej trwałe mechanizmy obronne. Szczenięta i kocięta najkorzystniej jest szczepić w tzw. "wczesnym programie szczepień", gdzie pierwsze szczepienie wykonuje się w 6-8 tygodniu, kolejne w 10-12 tygodniu i ostatnie w 14-16 tygodniu życia zwierzęcia, najlepiej przy każdym szczepieniu zwiększając sukcesywnie ilość antygenów w szczepionce. "Późny program szczepień" stosuje się u zwierząt, u których nie rozpoczęto szczepień przed 12 tygodniem życia i wtedy wykonuje się dwa szczepienia w odstępie 3-4 tygodni. Z immunologicznego punktu widzenia kolejne dawki szczepionki podawane zwierzętom w ciągu pierwszego roku życia nie powinny być traktowane jako dawki przypominające wywołujące wtórną odpowiedź immunologiczną, ale raczej próbę wywołania pierwotnej odpowiedzi immunologicznej poprzez indukcję układu odpornościowego. Po tak wykonanej serii szczepień młode zwierzęta powinny posiadać skuteczną odporność przeciw zagrażającym im chorobą zakaźnym, utrzymującą się przez co najmniej rok.




Wszystkie psy i koty powinny otrzymać przypominającą dawkę szczepionki 12 miesięcy po zakończeniu serii szczepień młodych zwierząt, co kończy podstawowy program szczepień. Kolejne szczepienia wykonuje się u zwierząt dorosłych szczepionką skojarzoną raz w roku. Można indywidualnie dopasowywać program corocznego szczepienia, jednak nawet częstsze szczepienie antygenami, przeciwko którym organizm wytwarza dłuższą odporność niż na rok, nie jest szkodliwe, tylko dodatkowo ćwiczy układ odpornościowy wypracowując skuteczną reakcję obronną przeciwko danemu mikroorganizmowi. Nie wszystkie szczepienia są wymagane obligatoryjnie, jednak regularne szczepienia szczepionkami skojarzonymi pozwalają uniknąć zarażeniu zwierzęcia wieloma chorobami zakaźnymi, natomiast każdy właściciel ma prawny obowiązek corocznego szczepienia swojego zwierzęcia przeciwko wściekliźnie, zgodnie z brzmieniem Ustawy z dnia 11 marca 2004 r. o ochronie zdrowia zwierząt oraz zwalczaniu chorób zakaźnych zwierząt  Dz. U. z 2004 r. Nr 69. Poz. 625. Rozdz. 8. Art. 56. Ust. 1.

Są to ogólnie polecane programy szczepień, ale ostatecznie to lekarz weterynarii podejmuje indywidualnie decyzje co do sposobu szczepienia danego zwierzęcia (wybór rodzaju szczepionki, termin szczepienia, ilość i terminy powtórzeń), zgodnie ze stanem obecnym pacjenta i wiedzą na temat chorób zakaźnych panujących na danym terenie.

W medycynie weterynaryjnej małych zwierząt zadomawia się koncepcja "odporności populacji", zgodnie z którą szczepienie pojedynczego osobnika służy nie tylko jego ochronie przed chorobą, ale obniża również odsetek zwierząt wrażliwych w danej populacji zmniejszając w ten sposób zachorowalność w danej okolicy. Znane są badania naukowe na temat wytwarzania przez układ immunologiczny zwierząt odporności dłuższej niż na rok przeciwko niektórym chorobom (np. w przypadku parwowirozy psów lub panleukopenii kotów), nie mniej jednak w warunkach terenowych zaleca się coroczne szczepienie zwierząt. Podawane w różnych źródłach dane statystyczne dotyczące skuteczności i trwałości wytworzonej odpowiedzi immunologicznej w przypadku żadnej choroby nie ujmują 100% populacji zwierząt, lecz jedynie większość przebadanych zwierząt. Rutynowe badania odporności poszczepiennej wejdą do praktyki dopiero, gdy pojawią się na rynku szybkie i proste w wykonaniu, wiarygodne oraz niedrogie testy serologiczne. Obecnie nie jesteśmy jeszcze w stanie stwierdzić rutynowo, które z zaszczepionych zwierząt wytworzyło skuteczną odporność przeciwko chorobom zakaźnym i jak trwała jest ta odporność u danego osobnika. A co w przypadku gdy nasze zwierzę znajduje się w grupie zwierząt, które nie wytworzyły tak długotrwałej odporności jak statystyczna większość osobników tego gatunku? A jeśli podana szczepionka w ogóle nie zadziała i zwierzę nie wytworzy wcale odporności przeciwko chorobom zakaźnym? Częstsze szczepienia ograniczają brak skuteczności pojedynczych szczepień i dają możliwość większej kontroli nad chorobami zakaźnymi. Faktem jest, iż szczepienia nie są do końca bezpieczne, ale korzyści wynikające z ich stosowania w populacji zwierząt są zdecydowanie wyższe niż ryzyko wystąpienia ewentualnych powikłań u pojedynczego osobnika. Pomijając tutaj aspekt ekonomiczny, który również jest istotny, iż łatwiej i taniej zaszczepić zwierzę raz w roku przeciw chorobom zakaźnym, niż później leczyć je na jedną z chorób o ciężkim i długotrwałym przebiegu, to jest jeszcze kwestia etyki, w której górę zawsze bierze zapobieganie chorobom, niż narażanie zwierząt na niepotrzebne cierpienie związane z zapadaniem na choroby zakaźne i ich uciążliwym leczeniem, a także chodzi tu o ograniczenie siewstwa drobnoustrojów do środowiska przez nosicieli, mogących być źródłem zakażenia dla zwierząt nie szczepionych. Istnieje jeszcze chyba najważniejszy aspekt zdrowia ludzkiego, gdyż zwierzęta są również wektorami chorób niebezpiecznych dla zdrowia i życia człowieka, (np. wścieklizna, leptospiroza, herpeswiroza, chlamydioza), a w przypadku tego typu chorób musimy mieć pewność, że zrobiliśmy wszystko, by zapobiec ich rozprzestrzenianiu w naszym środowisku. Dlatego przy profilaktyce przeciwko chorobom zakaźnym należy zdać się na wiedzę i doświadczenie lekarza weterynarii zajmującego się zwierzęciem, który podczas corocznych wizyt kontrolnych doradzi jak zaszczepić naszego pupila, dobierając indywidualny program szczepień dla każdego zwierzęcia.
 

Lecznica dla Zwierząt HOMEOPATIA
lek.wet. Adam Czerwiński
lek.wet. Marcin Czerwiński
http://www.lecznica-homeopatia.pl

Bibliografia:
  • Zdzisław Gliński, Krzysztof Kostro Choroby zakaźne zwierząt z zarysem epidemiologii weterynaryjnej i zoonoz (2003 r.)
  • Hans G. Niemand, Peter F. Suter Praktyka kliniczna – Psy (2003 r.)
  • Marian C. Horzinek, Vera Schmidt, Hans Lutz Praktyka kliniczna – Koty (2004 r.)
  • Zdzisław Gliński, Krzysztof Kostro Choroby zakaźne psów i kotów – odporność, patologia, terapia (2005 r.)
  • Polskie Towarzystwo Farmaceutyczne Produkty lecznicze stosowane w weterynarii (2006 r.)
  • Zespół do spraw szczepień Światowego Stowarzyszenia Lekarzy Weterynarii Małych Zwierząt Zalecenia do szczepień psów i kotów (2009 r.)




Zgodnie z ustawą z 4 lutego 1994 o prawie autorskim i prawach pokrewnych (Dz. U. 94 Nr 24 poz. 83, sprost.: Dz. U. 94 Nr 43 poz. 170) oraz zmianami z dnia 9.05.2007 r. (Dz. U. Nr 99, poz. 662) za naruszenie praw własności poprzez kopiowanie, powielanie i rozpowszechnianie przedstawionych na stronach Veterynaria.pl, Vetforum.pl, Sklep.Veterynaria.pl treści bez zgody właściciela grozi grzywna oraz kara pozbawienia wolności od 6 m-cy do lat 5 (art. 115.1).