Osad moczu uzyskuje się poprzez odwirowanie próbki moczu w wirówce laboratoryjnej przy zachowaniu stałych parametrów. Badanie osadu najczęściej przeprowadza się z użyciem mikroskopu świetlnego lub – lepiej – mikroskopu fazowo-kontrastowego. W osadzie mogą występować różnego rodzaju uformowane oraz bezpostaciowe składniki, stanowiące istotny wskaźnik nie tylko chorób nerek i dróg moczowych, ale także innych narządów oraz niektórych chorób ogólnoustrojowych. Dlatego też owo badanie stanowi nieocenioną pomoc diagnostyczną w praktyce klinicznej.
W niektórych przypadkach bada się również próbki moczy niewirowanego. Określa się to mianem badania moczu świeżego.
Badanie moczu wchodzi w zakres badań podstawowych. Funkcjonuje jako prosta metoda diagnostyczna łatwa do wykonania. Być może z tego powodu w dobie skomplikowanej aparatury i zaawansowanych technik badawczych nie zawsze doceniania jest prawdziwa wartość diagnostyczna tego badania.
Zaletą badania osadu moczu jest nie tylko możliwość wykonania go w każdym laboratorium, ale przede wszystkim jego ogromne znaczenie diagnostyczne. Może świadczyć o tym fakt, iż nadal jest wykonywane w każdym kraju na całym świecie, zarówno w małych jak i w dużych laboratoriach.
Aby wynik badani był diagnostycznie wiarygodny, musi być wykonane ze szczególną starannością. Technika badania osadu moczu jest dość łatwa do opanowania, niemniej jednak wymaga rzetelności i doświadczenia osoby wykonującej to badanie. Należy pamiętać, że postawienie właściwej diagnozy jest możliwe dopiero po konfrontacji wyniku badania z obrazem klinicznym pacjenta. Problem napotykany w praktyce codziennej polega na tym, że pracownik laboratorium badający próbkę moczu pacjenta nie zna objawów klinicznych jego choroby, z kolei lekarz prowadzący poznaje wyniki badanie jedynie pośrednio. Dlatego też niejednokrotnie możliwości diagnostyczne badania moczu pozostają nie w pełni wykorzystane.
Aby ten stan rzeczy poprawić, konieczna jest współpraca między lekarzem a laboratorium, oparta na wzajemnym zaufaniu i rzetelnej wymianie informacji. W mikroskopowym obrazie osadu moczu można zaobserwować składniki upostaciowione pochodzące z nerek i dróg moczowych, niektóre komórki krwi, składniki mineralne wytrącające się w postaci kryształów oraz odlewy białkowe kanalików nerkowych tzw. wałeczki, widoczne w polu widzenia jako długie, wąskie pręgi.
Do wstępnego badania moczu stosowane są suche testy paskowe. Są one proste i szybkie w użyciu. Ich zaletą jest także to, że są stosowane do badania moczu niewirowanego. Większość z nich zawiera kilka pól testowych nasączonych odczynnikami przeznaczonymi do wykrywania m.in.:
Jednak ze względu na małą czułość i niską swoistość suchych testów każdy składnik moczu wykryty tą metodą wymaga potwierdzenia badaniem mikroskopowym lub badaniem biochemicznym. Na przykład stwierdzenie obecności krwi w moczu nie wyjaśnia, czy wynik dodatni jest spowodowany przez erytrocyty, hemoglobinę, czy mioglobinę. Analogicznie – brak dodatniej reakcji na azotyny nie wyklucza infekcji dróg moczowych, ponieważ nie wszystkie bakterie stwierdzane w moczy powodują wytwarzanie związków nitrowych. Może być również i tak, że wynik dodatni testu na obecność leukocytów i erytrocytów nie zawsze znajduje potwierdzenie w badaniu mikroskopowym, ponieważ w moczu alkalicznym oraz zbyt długo przetrzymywanym przed wykonaniem badania leukocyty ulegają autolizie, zaś w moczu hipotonicznym erytrocyty ulegają hemolizie.
Zgodnie z najlepszą wiedzą i wolą lekarzy zalecający badanie moczu musi zatem wyznaczyć zakres stosowania metody pasków testowych i badania osadu oraz sformułować wynikające z tych badań wnioski. W żadnym razie nie należy np. przy dodatnim wyniku testu na obecność erytrocytów, wyciągać od razu pochopnych wniosków, czy też przy wyniku dodatnim testu na obecność leukocytów automatycznie stosować kurację antybiotykową.
Mikroskopowe badanie osadu moczu
Do rutynowego badania osadu najczęściej stosowany jest mikroskop świetlny o powiększeniu 100-300-400-krotnym. W celu uzyskania lepszych warunków obserwacji poszczególnych składników nieupostaciowionych preparat osadu moczy należy oglądać w niezbyt jaskrawym polu widzenia, można nawet zastosować kolorowy filtr lub matówkę.
W celu standaryzacji badania zawsze należy używać tego samego mikroskopu, ustawionego na stabilnym stole. Kontury, obrysy i szczegóły strukturalne poszczególnych elementów komórkowych są lepiej widoczne, gdy są skontrastowane z otoczeniem. Dlatego zastosowanie mikroskopu fazowo-kontrastowego ułatwia różnicowanie erytrocytów z komórkami drożdży i pęcherzykami powietrza, np. zaobserwowanie falującej wici rzęsistka pochwowego czy też wykrycie ruchów Browna w komórkach Sternheimera i Malbina.
Wynik badania osadu moczu podaje się jako wartość średnią poszczególnych składników, zaliczonych z 10 pól widzenia. Składniki o mniejszej wartości diagnostycznej określa się jako:
Składniki osadu moczu o wysokiej wartości diagnostycznej (leukocyty, erytrocyty, wałeczki, nabłonki nerkowe) należy traktować jako badanie półilościowe. Wynik badania podaje się jako wartość liczbową.
Badanie osadu moczu wchodzi w zakres badań podstawowych ; funkcjonuje jako prosta metoda diagnostyczna, łatwa do wykonania. Być może z tego względu w dobie stosowania skomplikowanej aparatury i zaawansowanych technik badawczych nie docenia się prawdziwej wartości diagnostycznej badania osadu. Aby wynik badania był diagnostycznie wiarygodny, podobnie jak każdy inny wynik badania laboratoryjnego, musi być wykonany ze szczególną starannością i wiedzą techniczną oraz znajomością patogenezy poszczególnych składników. O ile technika badania osadu moczy jest dość łatwa do opanowania (chociaż wymaga rzetelności i doświadczenia osoby wykonującej badanie), o tyle interpretacja wyniku badania jest niezwykle skomplikowana i wymaga ogromnej wiedzy i doświadczenia. Dlatego postawienie właściwej diagnozy jest możliwe dopiero po porównaniu wyniku badania osadu moczu z obrazem klinicznym pacjenta. Porównania tego powinien dokonać diagnosta laboratoryjny lub lekarz prowadzący chorego.
Osad moczu stanowią składniki upostaciowione pochodzące z nerek i dróg moczowych, tzn. komórki nabłonkowe, wałeczki, leukocyty, erytrocyty, niektóre aminokwasy, bakterie, komórki niektórych grzybów i pierwotniaków oraz składniki nieupostaciowione, tj. mineralne wytrącone w postaci kryształków.
Badania ogólne moczu
Badanie ogólne moczu polega na określeniu cech fizycznych i biochemicznych oraz na badaniu mikroskopowym jego osadu. Po wprowadzeniu suchych testów paskowych badanie stało się proste, szybkie i częściowo zestandaryzowane. Jednak możliwość wykrycia erytrocytów i leukocytów za pomocą suchych testów spowodowała, że zaczęto rezygnować z badania mikroskopowego.
W zależności od potrzeb dostępne testy do wykrywania jednego, dwóch, trzech lub większej liczny składników. Do najczęściej wykrywanych składników moczu należą:
Ze względu jednak na małą swoistość wykryte tą metodą składniki wymagają potwierdzenia badaniem mikroskopowym. Na przykład stwierdzenie obecności krwi w moczu nie wyjaśnia, czy wynik dodatni jest spowodowany przez erytrocyty, wolną hemoglobinę czy mioglobinę. Podobnie – brak dodatniej reakcji na azotyny nie wyklucza infekcji bakteryjnej dróg moczowych. Nie wszystkie bakterie występujące w moczu są zdolne do wytwarzania związków nitrowych. Również wynik dodatni testu na obecność leukocytów nie zawsze zostaje potwierdzony w badaniu mikroskopowym. Można wymienić dwa główne powody takiego stanu rzeczy. Po pierwsze, pole testowe reaguje nieswoiście z peroksydazą bakteryjną; po drugie, w moczu hipotonicznym oraz w moczu o odczynie alkalicznym, a także zbyt długo przetrzymywanym w warunkach in vitro, leukocyty ulegają autolizie, nie można ich więc wykryć w badaniu mikroskopowym.
Badanie osadu moczu
Do badania osadu moczu niezbędny jest mikroskop świetlny z możliwością powiększenia obrazu 100x, 300x, 400x. Przez wstawienie do niego filtrów polaryzacyjnych i wymianę kondensora można go przekształcić w mikroskop ze światłem spolaryzowanym. Pozwala to uwidocznić składniki podwójnie załamujące światło, takie jak kryształy i kropelki tłuszczu.
Zamiana obiektywu oraz kondensora umożliwia przebudowę mikroskopu świetlnego w mikroskop fazowo-kontrastowy, ułatwiający różnicowanie załamania tych elementów osadu moczu, które mają niski współczynnika załamania światła w wodzie. Należą do nich komórki nabłonkowe, erytrocyty świeże i wyługowane, erytrocyty dymorficzne oraz wałeczki nerkowe.
Prawidłowy osad moczu jest skąpy, bezbarwny, zawiera niewielkie ilości składników komórkowych. W badaniu mikroskopowym w polu widzenia zawsze występują nieliczne komórki nabłonka płaskiego, określane jako nabłonki wielokątne oraz pojedyncze leukocyty, sporadyczne erytrocyty i nieliczne pasma śluzu.
Patologiczny obraz osadu moczu odzwierciedla przede wszystkim:
