U psów opisano pięć etapów rozwoju behawioralnego:
Pomiędzy różnymi rasami psów, a także osobnikami jednej rasy istnieją duże różnice co do czasu trwania wymienionych okresów.
Podczas okresu noworodkowego szczenię spędza większość czasu, ssąc mleko lub śpiąc. Szczenięta mają ograniczoną zdolność poruszania się. Do piątego dnia życia przemieszczają się leżąc na brzuchu i odpychając się kończynami. Pomiędzy 6. a 10 dniem potrafią już podnieść się na kończynach piersiowych, a między 11. a 15. także na kończynach miednicznych. Wtedy rozpoczyna się chodzenie. Zaraz po urodzeniu u szczeniąt występuje przewaga działania mięśni zginaczy, co jest widoczne podczas trzymania ich za szyję. Po 4-5 dniach zaczynają dominować prostowniki. U noworodków występuje odruch szukania brodawki, który zanika około 14. dnia po porodzie. Już od urodzenia występuje u szczeniąt spowolniona i długo utrzymująca się reakcja na ból po uszczypnięciu palca, natomiast we wczesnej fazie okresu przejściowego szczeniak cofa kończynę i próbuje uciec od źródła bólu. Po urodzeniu szpary powiekowe i kanały słuchowe zewnętrzne są zamknięte. Otwierają się między 10. a 14. dniem i od razu stwierdza się „ odruchowe zamykanie powiek w odpowiedzi na dotyk oraz światło”, a także odruch źreniczny. Kał i mocz wydalane są odruchowo, po wylizaniu przez matkę lub oczyszczeniu okolicy krocza. Szczenięta nie posiadają jeszcze prawidłowo rozwiniętej zdolności termoregulacji. By się ogrzać, zbijają się w większe grupy. Do 4. tygodnia życia zwierzęta śpią razem, a w wieku sześciu tygodni już pojedynczo.
Dużą rolę w rozwoju behawioralnym i fizycznym szczenięcia odgrywa kontakt z człowiekiem, są bardziej ufne, chętniej badają swoje otoczenie i pewniej czują się w konfrontacji z innymi psami. Ponadto, w porównaniu ze zwierzętami, które nie stykały się z człowiekiem, ich układ nerwowy dojrzewa szybciej, szybszy jest wzrost włosa i większe przyrosty wagowe, wcześniej następuje otwarcie oczu i sprawniej przebiega rozwój motoryczny. W efekcie szczenięta te szybciej się uczą i są bardziej stabilne emocjonalnie. Sugeruje się także korzystny wpływ wczesnego kontaktu z człowiekiem na układ przysadka – kora nadnerczy szczeniąt, co w późniejszym życiu pozwala im na sprawne radzenie sobie ze stresem.
W okresie przejściowym szczenię przestaje pełzać, a zaczyna chodzić, do przodu i do tyłu. Reakcja lękowa na bodziec słuchowy rozwija się od 18. dnia życia. W tym czasie szczenię zaczyna reagować na światło i ruch. Do 25. dnia życia nie ma ono orientacji wzrokowej i słuchowej. Reakcja szczenięcia na warunkowanie klasyczne i instrumentalne osiąga poziom jak u dorosłego osobnika około 4-5. tygodnia życia. Wzrok i czynność fal mózgowych, typową dla dorosłego psa szczenię rozwija w 8. tygodniu. W okresie przejściowym zwierzęta zaczynają kontrolować oddawanie moczu i kału, jednak matka cały czas je pielęgnuje. Szczenięta uczą się gryźć w zabawie, w związku z tym już od około 4. tygodnia ssanie brodawek może być dla suki bolesne. Odsadzanie rozpoczyna się między 4. a 6. tygodniem życia. W tym czasie szczenię zaczyna interesować się pokarmem stałym, suka karmi je odpowiednio mniej, czasem ulewa dla niego pokarm. Jest to właściwy moment, by podać szczenięciu pokarm z puszki lub suchą karmę namoczoną wodą.
Okres socjalizacji jest istotnym etapem w rozwoju szczenięcia. Wykształca się w nim przywiązanie do przedstawicieli własnego i innych gatunków. Pod koniec okresu przejściowego szczenię jest rozwinięte na tyle, by wchodzić w interakcje z innymi osobnikami. Jest to czas, gdy zapoznaje się ono ze swoim otoczeniem i przywiązuje do niego. Przyzwyczaja się także do bodźców docierających z zewnątrz. Ponieważ w okresie socjalizacji tworzą się więzi społeczne, jest bardzo istotne, by szczenię ta zetknęły się w tym czasie z potencjalnymi społecznymi partnerami. Nie jest wskazane stosowanie kar czy nagród, choć silne bodźce, zarówno pozytywne, jak i negatywne, zdają się wzmacniać tworzące się więzi. Reakcje lękowe pojawiają się u szczenięcia w 8. tygodniu życia. Około 12. tygodnia zdolność do socjalizacji słabnie, pojawia się lęk w zetknięciu z nowymi sytuacjami i ludźmi.
Choć szczenię wstaje i przemieszcza się coraz sprawniej już w okresie przejściowym, prawidłowa pozycja stojąca i siedząca pojawia się około 28. dnia życia. W okresie socjalizacji bardzo istotną rolę odgrywają zabawy i badanie otoczenia. Wzajemne zabawy szczeniąt nie tylko wspomagają ich rozwój fizyczny, ale także formą ćwiczenia zachować istotnych w dorosłym życiu, takich jak:
Zwierzęta mogą bawić się samotnie, choć z reguły zabawa ma charakter społeczny. Szczenięta najczęściej gryzą, szczekają, gonią się, polują i wspinają na siebie. Całkowite odsadzenie i przejście na pokarm stały następuje z reguły około 60. dnia życia.
Okres młodzieńczy zaczyna się z końcem okresu socjalizacji. W tym czasie zwierzę unika innych osobników, więc powstanie nowych więzi społecznych jest mało prawdopodobne. Około 4. miesiąca życia spowolnieniu ulega szybkość uczenia się. Dzieje się tak prawdopodobnie dlatego, że wcześniej zdobyta wiedza nakłada się na to, czego szczenię uczy się aktualnie. Podczas okresu młodzieńczego zwierzę coraz więcej czasu poświęca na badanie przedmiotów i otoczenia. Między 4. a 6. miesiącem życia psy zaczynają przejawiać większe zainteresowanie sukami, u których mogą wystąpić pierwsze objawy cieczki. Po osiągnięciu dojrzałości płciowej rozpoczyna się okres dorosłości. Następuje to najwcześniej w 7. miesiącu u psów, a w wieku 6. u suk. Psy uznaje się za dojrzałe społecznie w wieku 18 miesięcy, a ich zachowanie staje się w pełni dojrzałe po ukończeniu dwóch lat.
Socjalizacja i habituacja.
Socjalizacja jest procesem, podczas którego zwierzę tworzy relacje lub więzi społeczne z członkami własnego bądź innych gatunków. Podstawowy okres socjalizacji u szczeniąt trwa od trzeciego do około 13. tygodnia życia. Szczenięta powinny przebywać z matką i rodzeństwem do 6-8. tygodnia życia, gdyż jest to podstawą rozwoju zdrowych wzajemnych relacji z innymi zwierzętami. Powinny one dobrze zaznajomić się z ludźmi i nowym otoczeniem przed ukończeniem 13. tygodnia życia; szczytową wrażliwość przejawiają między 6. a 8. tygodniem. Szczeniak powinien trafić do nowego domu między 7. a 8. tygodniem życia. Należy umożliwić mu zetknięcie się z różnymi typami ludzi i zwierząt. Przykładowo, jeśli w rodzinie nie ma dzieci, priorytetem powinno być socjalizowanie szczenięcia z dziećmi w różnym wieku, jednej i drugiej płci. Doskonałym sposobem zapoznawania szczeniaka z nowymi ludźmi i sytuacjami jest częstowanie go przysmakami przez nowo napotkane osoby. Kontaktowanie go z różnymi osobnikami należy kontynuować co najmniej do 6-8. tygodnia życia, w przeciwnym razie zwierzę może zapomnieć, czego się nauczyło. Bardzo istotne dla istnienia zdrowych relacji z innymi psami w dorosłym życiu jest ciągłe socjalizowanie się ze szczeniętami. Możliwość spotykania nowych psów i osób zapewnia rozpoczęcie szkolenia przed ukończeniem przez zwierzę podstawowego okresu socjalizacji.
Ćwiczenie / zabawa.
Szczenię, któremu nie zapewni się odpowiedniej porcji ćwiczeń, może cierpieć z powodu różnych zaburzeń behawioralnych, w tym związanych z zachowaniem destrukcyjnym, badawczym i mającym na celu przyciągnięcie uwagi. Zwierzę takie jest nadmiernie aktywne, niesforne, nadpobudliwe i szczekliwe. Większość szczeniąt, a także niektóre psy dorosłe ras rozmnażanych ze względu na ich wyjątkową żywotność, mają zwiększone zapotrzebowanie na aktywność fizyczną. Rodzaj oraz ilość ćwiczeń potrzebnych szczenięciu zależą od jego wrodzonych instynktów oraz osobowości. Zwierzę, któremu zapewni się odpowiednią porcję ćwiczeń, jest w stanie wyciszyć się i odprężyć kilka razy w ciągu dobru. Substytutem pracy dla wielu psów jest „psia sztafeta”, zabawa w aportowanie, psie zaprzęgi lub bieganie.
Przywództwo i kontrola.
Psy są zwierzętami stadnymi. Szczeniak przyjęty do grona domowników traktuje ich jak namiastkę stada. Znajduje swoje miejsce w grupie pod warunkiem, że członkowie rodziny pełnią w niej rolę przywódczą, podobną do tej, jaką względem szczeniaka odgrywa matka lub bardziej dominujący osobnik stada. Jeśli pewny siebie szczeniak nie jest odpowiednio prowadzony, zostaje pozbawiony przywództwa i zdany na siebie. Coraz trudniej, wraz z jego dojrzewaniem, jest go kontrolować. Niektórzy trenerzy zalecają używanie przemocy fizycznej w kontroli psa. Przykładowo, uległości uczy sie poprzez uchwycenie zwierzęcia wokół pyska lub za skórę na szyi, przytrzymanie przy ziemi bądź przewrócenie. Należy jednak pamiętać o tym, że ćwiczenia z użyciem rąk zaznajamiają szczenię z różnymi formami kontaktu z człowiekiem. Zwierzę uczy się akceptować i cieszyć dotykiem człowieka. Naukę posłuszeństwa opisanym sposobem należy natychmiast przerwać, jeśli pies przejawia lęk i zachowuje się defensywnie w kontakcie z człowiekiem. Następnie rozpoczynana jest nauka kształtowania nowych zachowań, szczenię należy stopniowo coraz częściej dotykać, wprowadza się także system nagród.
Właściciel sprawuje nad zwierzęciem kontrolę i demonstruje swoje przywództwo poprzez działanie, postawę, trening oraz dotyk. Uległość i chętne wykonywanie polecenia powinno być nagradzane. Karanie zwierzęcia podczas treningu nie tylko jest zbędne, ale także wyzwala w nim chęć odwetu, agresję, strach, lęk lub prowadzi do osłabienia więzi pies-właściciel. Bardzo istotne jest wpojenie właścicielowi zasady, według której ręka człowieka powinna kojarzyć się psu z czymś pozytywnym, przyjacielskim.
Podczas wszystkich kontaktów ze zwierzęciem człowiek jest inicjatorem i przywódcą. Szczenię powinno być mu posłuszne i wykonywać jego polecenia. Ten sposób postępowania ze szczeniakiem, nazywany „w życiu nie ma nic za darmo” lub „żadnych darmowych przekąsek”, ma na celu utwierdzenie psa w przekonaniu, że otrzyma nagrodę jedynie wtedy, gdy na nią zapracuje, nigdy na żądanie. Innymi słowy zanim pies otrzyma posiłek, przekąskę, weźmie udział w zabawie, dostanie zabawkę, pójdzie na spacer lub będzie wymagał poświęcenia mu jakiejkolwiek uwagi, powinien wykonać określoną komendę. Gdyby właściciel reagował na każde żądanie zwierzęcia, oznaczałoby to nagradzanie zachowań dominacyjnych i jednocześnie zmniejszanie wartości nagrody. Podczas zabaw i ćwiczeń właściciel zawsze powinien zajmować pozycję przywódcy. Gdy i zabawy rozpoczynane i kończone są przez właściciela.
Bardzo istotny jest trening posłuszeństwa, podczas którego szczenię uczy się właściwie reagować na różne komendy. Początkowo należy skoncentrować się na nauce wykonywania przez zwierzę komend „siad”, „stój”, „chodź” i „waruj”. Po opanowaniu podstawowych komend pies przechodzi do nauki poleceń, które wymagają od niego szybkiej reakcji, dłuższego skupienia uwagi i pracy w różnym otoczeniu (kształtowanie nowych zachowań). Wskazane jest nauczenie psa porzucania różnych przedmiotów („oddaj” lub „puść”), przerywania szczekania na komendę („spokój” lub „cisza”) oraz powiązania komendy z funkcją oddawania moczu i kału. Właściciel powinien nauczyć chodzić psa przy nodze już od momentu, gdy szczenię po raz pierwszy wyjdzie na dwór. Podczas treningu konieczne jest zachowanie konsekwencji. Opiekun kontroluje psa na tyle, by wymusić na nim posłuszeństwo, gdy ten osiąga się z wykonaniem polecenia. Niewłaściwe reakcje należy korygować podczas ich trwania (nigdy po), a za poprawnie wykonane polecenia pies powinien być chwalony i nagradzany. Szczenięta zbyt pewne siebie, trudno poddające się kontroli, można łatwiej zmusić do posłuszeństwa, stosując obrożę uzdową. Za każdym razem, gdy szczenię znajduje się poza kojcem, dzięki długiej smyczy właściciel może je nadzorować i szybko kontrolować w razie niepożądanych zachowań.
Głaskanie psa przez każdego członka rodziny powinno być przez niego akceptowane i przyjmowane z radością. Zwierzę uczy się tego poprzez ćwiczenie polegające na dotykaniu warg (włącznie z myciem zębów), szczotkowanie okrywy włosowej dotykaniu twarzy, uszu, stóp i obroży. Jeśli pies nie przejawia agresji, właściciel może zacząć go podnosić, obcinać mu pazury chwytać za wargi i szyję, przytrzymywać w pozycji leżącej lub na boku. Właściciel nie powinien tolerować, aby pies chwytał go zębami, stawał ponad nim, wspinał się na niego i w każdy inny sposób próbował przejąć nad nim kontrolę. Szczenię powinno także godzić się na podchodzenie do niego i dotykanie przez wszystkich członków rodziny podczas jedzenia oraz zajmowania się zabawką. Pomocna jest w tym nauka puszczania zabawki i pozostawienia miski z pokarmem na komendę w zamian za smaczne nagrody.
Nauka czystości.
Szczenię jest zazwyczaj dobrze nadzorowane przez właściciela, co umożliwia naukę załatwiania się we właściwym do tego miejscu. Za każdy razem, gdy pies próbuje oddać kał lub mocz tam, gdzie nie powinien, należy mu natychmiast przerwać. Większość szczeniąt załatwia swoje potrzeby fizjologicznie wkrótce po zakończeniu zabawy, jedzenia, picia lub snu. Szczenię należy wynieść na miejsce, gdzie może oddawać kał i mocz, a gdy się załatwi, nagrodzić je pochwałą, zabawą lub smakołykiem. Jeśli sekwencja oddanie kału/moczu 0 nagroda zostanie skojarzona z kilkoma słowami-kluczami, szczeniak wkrótce nauczy się je kojarzyć załatwieniem. Gdy obszar do załatwiania potrzeb fizjologicznych jest stały, zapach i lokalizacja będą zachęcały psa do powrotu w to samo miejsce. Zostawiając szczenię bez nadzoru, należy uniemożliwić mu załatwianie się poza wyznaczonym do tego miejscem. Pies umieszczony jest w klatce, w pokoju wyścielonym gazetami lub na wybiegu. Choć wskazane i konieczne staje się natychmiastowe przerwanie szczenięciu oddawania moczu lub kału i przeniesienie go na właściwe miejsce, karanie psa po zakończonej czynności jest bezcelowe.
