Podstawę skutecznej rehabilitacji zwierząt stanowi dobrze opracowany program fizjoterapeutyczny. Ćwiczenia rehabilitacyjne SA w medycynie weterynaryjnej bardzo ważnym elementem terapii zaburzeń neurologicznych. Celem tych ćwiczeń jest utrzymanie czynnej masy mięśniowej zwierząt i uniknięcie lub zminimalizowanie zaniku tej tkanki, wynikającego zarówno z braku aktywności, jak z powodów neurogennych. Podczas procesów rehabilitacyjnych stosowane są różne zabiegi fizjoterapeutyczne, dopasowane do potrzeb konkretnego zwierzęcia i obejmujące takie postępowania jak masaże, hydro-, termo-, elektroterapię oraz ruch. Wybór programu fizjoterapeutycznego i jego rozpoczęcie zależy od rodzaju choroby, sposobu jej leczenia, wielkości zwierzęcia oraz jego możliwości współpracy, a także od zaawansowania procesów zdrowienia.
Obok fizjoterapii w procesach rehabilitacyjnych ważna jest ochrona przed wtórnymi uszkodzeniami, np. profilaktyka odleżyn oraz wspomaganie motywacji dzięki osobistej pracy z pacjentem. Należy pamiętać też o regularnym badaniu pacjenta, by jak najszybciej wychwycić zmiany jego stanu zdrowia i zaproponować ewentualną korektę programu ćwiczeń lub dołączyć dodatkowe elementy do stosowanego schematu. Ból wpływa negatywnie zarówno na przywrócenie funkcji fizycznych, jak i na psychiczną motywację zwierząt do powroty do zdrowia, nie można więc zapominać o odpowiedniej terapii przeciwbólowej.
Hydroterapia
Hydroterapia oferuje doskonałe warunki do ponownego wdrożenia fizjologicznego zakresu ruchu. Pływanie w ciepłej wodzie lub kąpiel wirowa, a także treningi na bieżni wodnej zachowują sprawność stawów, stymulują krążenie krwi, odprężają mięśnie, a także pozwalają utrzymać pacjenta w czystości. Przez zmniejszenie ciężaru ciała osiągnąć można stosunkowo dobrą kinetykę przy niewielkim przy niewielkim nakładzie siły, dzięki czemu udaje się zachęcić do ruchu nawet bardzo osłabionych pacjentów. Poza tym instynkt zmusza zwierzę, znajdujące się w wodzie, do ruchu. Ten odruch samozachowawczy można z powodzeniem wykorzystać nawet u niezmotywowanych pacjentów lub u zwierząt mających duże problemy z poruszaniem się. W niektórych przypadkach woda może działać jednak zniechęcająco, należy brać to pod uwagę układając plan leczenia, aby uniknąć negatywnego działania stresu i zmniejszenia chęci i współpracy ze strony pacjenta. Ćwiczenia w wodzie zagłuszają toniczne aferentne impulsy ze skróty, co prowadzi do odprężenia mięśni. Lepkość wody wywołuje stały opór i powoduje wytworzenie izotonicznej siły mięśniowej na stałym poziomie. Biochemiczne oddziaływanie hydroterapii polega na obniżeniu stężenia katecholamin i wazopresyny oraz zmniejszeniu aktywności układu renina-angiotensyna, co pobudza diurezę.
Wskazaniami do hydroterapii są:
Przeciwwskazaniami do tego rodzaju leczenia jest:
Z pacjentami powinno się przeprowadzać minimum trzy pięciominutowe treningi dziennie. Jeśli chory w ogóle nie jest w stanie poruszać kończynami, zajęcia te powinny trwać jeszcze krócej. Często zachodzi konieczność podtrzymywania pacjenta; chorego z niedowładem czterokończynowym – za pomocą owiniętej wokół klatki piersiowej chusty, styropianu lub kamizelki ratunkowej, a zwierzęcia z porażeniem kończyn miednicznych lub ich niedowładem – za ogon. Widząc u pacjenta pierwsze objawy zmęczenia, trening należy zakończyć. Świeże blizny lub zszyte rany trzeba zabezpieczyć specjalną maścią. Przed ćwiczeniami w ciepłej wodzie należy zbadać zawsze stan układu krwionośnego pacjenta.
Masaże
Pod pojęciem masażu rozumiemy wywieranie na skórę, tkankę podskórną i mięśniową siły manualnie lub za pomocą urządzeń. Celem tego działania jest regulowanie procesów odżywczych, transportu tlenu oraz odprowadzanie produktów przemiany materii z tkanek. Mechaniczne oddziaływanie na tkanki wywołuje procesy adhezyjne głównie w przestrzeniach między włóknami mięśniowymi, jak również w tkance łącznej. Ucisk wyzwala siłę depolaryzacyjną; usuwany jest nadmiar płynów, przyspieszony odpływ chłonki, co wzmaga diurezę i likwiduje obrzęki. Usprawniane jest krążenie krwi w tkankach, a to prowadzi do miejscowego przekrwienia dotyczącego również mięśni. W wyniku masażu ukrwienie tkanek może wzrosnąć nawet czterdziestokrotnie.
Przeciwbólowe działanie masaży wynika z uaktywnienia wielu różnych mechanizmów i sumowania się następujących efektów:
Zabieg ten może zmienić napięcie mięśniowe wywołując odruchy miorelaksacyjne; siła rozciągająca wywierana na tkanki podczas masażu podczas masażu powoduje spadek nadmiernego napięcia mięśni. Ponadto wyzwalany jest miostatyczny odruch własny mięśni. Masaże zalecane są przy hipertonii, hipotonii, bólach mięśni, a także w przypadku paraliżu i niedowładów. Przeciwwskazaniami są zaburzenia krzepliwości krwi, świeże zakrzepy, choroby skóry, blizny, zmiany nowotworowe. Najlepsze efekty przynosi masaż trwający ok. 10 minut przeprowadzany 2-3 razy dziennie. Podczas zabiegu stosuje się pięć różnych chwytów: głaskanie, ugniatanie, tarcie, potrząsanie i uderzanie. Do masaży wibracyjnych wykorzystuje się także specjalne urządzenia. Wszystkie rodzaje chwytów można zastosować zarówno w celu zwiększania, jak i zmniejszenia napięcia tkanek. Ze względu na silny wzrost ukrwienia, zabieg ten – w przypadku masażu całego ciała – może okazać się dla zwierzęcia bardzo obciążający, dlatego też nie powinien in trwać dłużej niż 30 minut.
Terapia ruchem
Ruch bierny
Ruchu bierny służy przede wszystkim profilaktyce zaników i przykurczów mięśni. Tym sposobem utrzymana zostaje ruchomość stawów, elastyczność mięsni oraz poprawiony stan funkcjonalny chrząstek stawowych. Dodatkowo pobudzane jest krążenie krwi, co w konsekwencji zmniejsza również ból, i, co bardzo ważne, zachowuje u zwierzęcia czucie ruchu. Udowodniono, że wykonywanie ruchów biernych pobudza proprioreceptory znajdujące się w stawach i w konsekwencji ogranicza pourazowy zanik mięśni. Stymulacja przyczepów mięśniowych i receptorów w ścięgnach pobudza alfa-motoneurony. Pacjent podczas ćwiczeń powinien utrzymywać fizjologiczną postawę ciała. Upośledzone kończyny trzeba ćwiczyć codziennie, należy utrzymywać ruchomość wszystkich stawów, ponieważ z czasem w wyniku bezruchu dochodzi do przykurczów ścięgien. Ruchy bierne należy wykonywać do 10 razy w każdym stawie, we wszystkich kierunkach, w sposób powolny i płynny, uwzględniając rodzaj choroby. W zależności od stawu są to ruchy zginania i prostowania, przywodzenia i odwodzenia, nawracania i odwracania. Z reguły ostatnimi mięśniami, którym udaje się przywrócić sprawność, są mięśnie odpowiedzialne za ruchy stawu nadgarstkowego i stępowego, dlatego w tych stawach najczęściej dochodzi do zesztywnienia. W ramach profilaktyki należy je codziennie utrzymywać przez 10-15 minut w pozycji wyprostnej, by jak najdłużej zachować elastyczność ścięgien. Można też spróbować założyć zwierzęciu opatrunek usztywniający z szynami, by umożliwić utrzymanie pozycji stojącej. Opatrunek taki można jednak zakładać jedynie na kilka godzin w ciągu dnia, by nie upośledzać zbytnio zaopatrzenia mięśni w krew. Zawsze też należy usunąć szyny na noc. Zwierzęta, które nie są w stanie samodzielnie się podnieść, trzeba codziennie stawiać w fizjologicznej postawie, co pozwala wyzwalać bodźce z proprioreceptorów. Pacjenci z porażeniem czterokończynowym powinni prze 2-4 godziny dziennie przyjmować fizjologiczną postawę, korzystając ze specjalnie skonstruowanego wyciągu. Należy pamiętać, by stale ustawiać kończyny w położeniu fizjologicznym lub przywiązać je tak, aby w nim pozostawały.
W przypadku zaburzeń spastycznych pomocne są ćwiczenia polegające na przemiennym prostowaniu i zginaniu kończyn. Zginanie i unoszenie jednej kończyny zwiększa obciążenie kończyny naprzeciwległej. Drugą ręką należy delikatnie naciskać okolicę kości krzyżowej, aby zmusić w ten sposób mięśnie prostowniki do stawiania oporu tej sile. W zależności od stanu zwierzęcia i jego wytrzymałości ćwiczenia powinno się powtarzać 5-10 razy, a następnie podobnie obciążyć drugą stronę.
Ruch aktywny
Aby przywrócić sprawność ruchową i siłę mięśni należy wyznaczyć minimalną ilość ćwiczeń. Aktywne ćwiczenia ruchowe służą także przywróceniu koordynacji oraz wyzwalaniu impulsów z proprioreceptorów. Wszystkie rodzaje terapii ruchowej poprawiają poczucie równowagi i pewność ruchową pacjenta (doświadczenie sensomotoryczne). Odpowiednio dobrana ilość ruchu na świeżym powietrzu buduje motywację psa. Koty natomiast powinny zostać umieszczone w odpowiednio dużym boksie. Pierwszym etapem ćwiczeń jest nauka chodzenia zwierzęcia poprzez podtrzymywanie go. Pacjentom z niedowładem kończyn miednicznych założyć można na okolicę podbrzusza pętlę, za pomocą której można delikatnie je unosić. Zwierzętom z tetraplegią należy dodatkowo założyć pętlę podtrzymującą na klatkę piersiową.
Aby dodać pacjentom pewności, że są w stanie znowu poruszać się samodzielnie, należy pozwolić, by były świadome wykonywania fizjologicznych ruchów. Na przykład u zwierząt z niedowładem jednej kończyny można inicjować każdy ruch za pomocą gazy przymocowanej do chorej kończyny. Można ponadto wymusić większą pracę mięśniową, zakładając na kończyny ołowiane mankiety. Początkowo przykleja się do kończyn taśmę klejącą 150-gramowe paski ołowiane. Ciężarki te powinny być zakładane przed wyjściem na każdy spacer na ok. 30 minut. Następnie ciężar można zwiększać w zależności od rasy psa, dochodząc do masy 300g. Zaletą tej metody jest zmuszenie zwierzęcia do użytkowania także tej kończyny, która dotychczas była odciążana. U chorych z urazami okolicy szyi należy koniecznie zamiast obroży używać szelek. Trening tego typu, trwa z reguły 4-6 tygodni.
Aby stale poprawiać kondycję zwierzęcia, można też wykorzystywać inne techniczne środki, takie jak np. bieżnia. Aktywna terapia ruchowa jest u każdego pacjenta ostatnim etapem rehabilitacji.
