Przedtrzonowce górne lub dolne oznaczamy kolejno znakami P1, P2, P3; dalej trzonowce górne lub dolne M1, M2, M3. Część zęba zagłębiona w zębodole nazywana jest trzonem.
Układ zębów trzonowych konia odznacza się tym, że korony przylegają ściśle do siebie, natomiast trzony i korzenie rozbiegają się wachlarzowato. Szczególnie uwydatnia się pochylenie ku przodowi trzonowców. Zęby są znacznie dłuższe u młodych , a krótsze u starszych koni. U konia czteroletniego tylko cienka blaszka kostna pokrywa korzenie górnych P2 i P3, korzenie dolnych P2 i P3 prawie dotykają dolnej krawędzi żuchwy korzenie żuchwy, korzenie zaś górnych M1, M2, M3 sięgają wysoko do zatoki szczękowej.
Nadliczbowość zębów.
Powstaje ona albo na skutek pozostawienia zębów mlecznych albo na skutek rozwoju dodatkowych zębów stałych. Dotyczy to zarówno siekaczy , jaki trzonowców. Nadliczbowe siekacze usuwamy, jeśli znajdują się bocznie lub w drugim rzędzie i uszkadzają wargi lub dziąsło oraz przeszkadzają w żuciu. Dodatkowe tzw. wilcze zęby trzonowe umiejscowione są na przodzie lub w tyle rzędu prawidłowego; nierzadko korony ich ustawione są nieprawidłowo, skośnie lub z rozstępem. Nie mając antagonistów wyrastają nadmiernie, raniąc przeciwległą żuchwę – dlatego należy je usunąć. Czasem doskonale rozwinięty nadliczbowy ząb umiejscowiony jest w podniebieniu lub po stronie językowej żuchwy, obok prawidłowego zęba. Przez długi czas może on być nieszkodliwy , jeśli jednak wyrasta nadmiernie , musi zostać obcięty. Jeśli się psuje należy go usunąć. Jest to jednak zabieg trudny , ponieważ zachodzi potrzeba równoczesnego usunięcia sąsiedniego prawidłowego zęba.
Torbiel zawierająca zęby wadliwie umiejscowione.
Spotyka się ją rzadko w okolicy przedtrzonowców szczęki lub żuchwy. Torbiel powoduje uwypuklenie kości w tej okolicy. Rozpoznanie ułatwia badanie rentgenowskie. Torbiel musi być usunięta.
Rozsunięcie zębów.
Ząb nie styka się z sąsiadami, bywa ustawiony skośnie lub jest skręcony dookoła osi długiej. Dotyczy to najczęściej M1 żuchwy. Jest to punktem wyjścia dla pierwotnego zapalenia zębodołu.
Uzębienie ostre.
Naturalne skośne ustawienie powierzchni zgryzu u koni sprawia , że na bocznych krawędziach rzędu górnego i przyśrodkowych rzędu dolnego mogą pozostawać nie starte kolce fałdów szkliwa. Również zęby położone krańcowo , na przodzie lub w ryle rzędu, jeśli nie ulegają ścieraniu na całej powierzchni, mogą wyrastać w postaci wystających haczyków. Ostre występy nie tylko utrudniają pobieranie pokarmu , ale także ranią policzki lub język , powodując zapalenie jamy ustnej i ropowicę języka. Koniom z ostrym uzębieniem trzeba spiłowywać krawędzie trzonowców co pół roku.
Ropne zapalenie miazgi zęba.
Dotyczy najczęściej dolnych zębów młodych koni . Zapalenie ropne miazgi rozwija się początkowo w korzeniach zębów, po czym proces ten przez okostną i ozębną przenosi się na tkankę kostną wyrostka zębodołowego. Proces ropny rozprzestrzenia się ku powierzchni kości, wywołując odczyn ze strony okostnej. Wreszcie powstaje przetoka zębowa. Korona zęba przez długi czas nie wykazuje zmian. Tylko obecność przetoki, ograniczone zgrubienie żuchwy i wrażliwość zęba na opukiwanie wskazują , który ząb jest chory. Z czasem , pod wpływem złego ukrwienia, także korona zęba mięknie i wykrusza się , korzenie zaś zrastają się z otaczającą stwardniałą tkanką kostną , co utrudnia ich usunięcie . Zapalenie miazgi korzeni górnych trzonowców i zapalenie szpiku kostnego blaszek zębodołowych może być punktem wyjścia dla ropniaków zatok szczękowych i martwicy małżowiny szczękowej.
Próchnica zębów.
Powolny rozpad cementu , zębiny i szkliwa zęba pod wpływem drobnoustrojów, które znalazły siedlisko w małych pourazowych wyszczerbieniach, szczelinach lub nawet normalnych zagłębieniach sfałdowanych listewek zęba , spotykamy u konia w dojrzałym lub – częściej – w starszym wieku. Najczęściej próchnicą objęte są pierwsze przedtrzonowce i pierwsze trzonowce szczęki i żuchwy. Od powierzchni zgryzu, na którym widać ciemnobrunatne wgłębienia i czarne dziury, próchnica atakuje zębinę między fałdami szkliwa, ale bardzo często posuwa się po cemencie powierzchni zęba do zębodołu i tam wywołuje ropne zapalenie ozębnej z następstwami, zapalenie kości, zapalenie okostnej, przetokę na zewnątrz lub do jamy ustnej. Często korona zęba ulega częściowemu odłamaniu lub podłużnemu rozszczepieniu na 2-3 części. Usunięcie zęba jest konieczne.
Pierwotne gnilne schorzenie zębodołu.
Jest to częste, swoiste schorzenie koni młodych. Typowe jest dla M1 żuchwy, rzadziej – P3 szczęki. Punktem wyjścia jest rozsunięcie tych zębów. W wyniku schorzenia ostre części pokarmu ranią dziąsło, a ponadto wciskane zostają pomiędzy dziąsło i ząb zębodołu. Proces gnilny cząstek pokarmu niszczy ozębną. Pokarm wciska się coraz głębiej w wywołuje zapalenie ścian zębodołu, psucie się zęba i jego obluzowanie. Może się zdarzyć, że ząb taki sam wypadnie, lecz najczęściej trzeba go usunąć. Nierzadko zajęte są analogiczne zęby po obu stronach. W początkowym okresie obcięcie korony zęba, według metody Forssella, może przerwać ten proces i pozwolić na normalne wysuwanie się dalszej części zęba.
Zapalenie ropne ozębnej.
Zapalenie ozębnej może wystąpić jako pierwotny proces aseptyczny, wynikający np. z powodu obluźnienia się zęba w zębodole, do czego może przyczynić się stłuczenie , brutalne piłowanie ostrych zębów lub złamanie korzenia zęba. Zejściem takiego procesu może być zagęszczenie tkanki kostnej dookoła korzeni i zrosty z otoczeniem, nierzadko z dużym przerostem masy cementowej , stanowiącej dużą przeszkodę przy usuwaniu zęba. Proces zapalny może jednak przybrać charakter ropny i wówczas rozwija się :
· przyzębica ropna ,
· zapalenie szpiku kostnego ,
· zapalenie okostnej,
· przetoka zębowa.
Od przetok zębowych odróżnić trzeba przetoki kostne żuchwy i szczęki , które nie wymagają usunięcia zęba. Ich położenie , brak kontaktu z zębem , brak swoistego zapachu próchnicy stanowią wskazania do leczenia zachowawczego.
Zabiegi dentystyczne.
Istnieje potrzeba okresowego badania zębów konia, zwłaszcza jeśli się spostrzeże, że przyjmuje on pokarm niechętnie ślini się nadmiernie , żuje powoli lub połyka całe ziarna, które widać potem w kale , wyrzuca z jamy ustnej kęsy, zatrzymuje pokarm w kieszonkach policzkowych oraz jeśli z jamy ustnej wydziela się cuchnący zapach, charakterystyczny dla procesów gnilnych.
Na stojącym zwierzęciu , w znieczuleniu przewodowym , wykonuje się następujące łatwiejsze zabiegi dentystyczne:
· piłuje się ostre zęby,
· obcina haczyki na zębach i zęby nadmiernie wyrośnięte,
· usuwa się zęby mleczne i zęby stałe rozluźnione przez chorobę lub ich rozszczepione kawałki,
· obcina się koronę zęba w schorzeniach zębodołu.
Wszystkie inne trudniejsze przypadki wymagają położenia konia i zastosowania albo ogólnego znieczulenia albo uśpienia połączonego ze znieczuleniem odpowiednich gałązek nerwu trójdzielnego. Do operacji w jamie ustnej głowę zwierzęcia układamy mózgowioczaszką niżej, przy czym od czasu do czasu usuwamy zbierającą się ślinę. Do operacji zaś poza jamą ustną mózgowioczaszką układamy wyżej.
Do wszystkich operacji dentystycznych potrzebny jest rozwieracz szczęk . Do badania potrzebne są oprócz tego:
· łyżka do odchylenia języka,
· odchylacz policzka odbijający światło,
· dłubacz do zębów,
· długie zagięte kleszczyki,
· lampka elektryczna.
W przypadkach zaostrzonej ropowicy w okolicy chorego zęba, z podniesieniem temperatury ciała, czekamy, jeżeli nie jest to groźne dla życia zwierzęcia, aż ustąpią ostre objawy , przy czym zwalczamy je, stosując ogólnie środki chemioterapeutyczne i dopiero wówczas przystępujemy do operacji.
Usunięcie zęba może być dokonane albo przez wyciąganie albo przez wydłutowanie. Wyciąganie stosuje się u koni starszych , jeśli korona zęba jest jeszcze dość silna. Nie dłutuje się zębów u konia starego. Do wyciągania nadają się szczególnie zęby chwiejące się lub rozszczepione. Zęby musimy wydłutowywać w przypadkach , gdy zgrubienie kostne w okolicy korzeni wskazuje na ich zrosty z otoczeniem i w przypadkach wykruszania się korony. Na ogół u młodszych koni łatwiej ząb wydłutować niż wyrwać , jednak wydłutowanie zębów M 3 szczęki i żuchwy nie jest zabiegiem nie budzącym zastrzeżeń, gdyż przy górnych M 3 istnieje możliwość powstania połączenia zatoki szczękowej z jamą ustną , a przy dolnych M 2 i M3 uszkodzeń mięśnia żwacza. Dlatego , jeżeli jest to tylko możliwe, zęby te wyciągamy , a nie wydłutowujemy. Najczęściej w praktyce zachodzi potrzeba usunięcia zębów P3 i M1 szczęki lub żuchwy.
Wyrównanie powierzchni zgryzu.
Niezbędne narzędzia to tarnik do zębów ręczny lub elektryczny , dłuto Brognieza, nożyce do zębów o szerszym i węższym rozwarciu, które mogą być zwierane siłą rąk lub za pomocą śruby. Istnieją także elektryczne aparaty do szlifowania Beckera i
Schouppe.
Zbyt wyrośnięte siekacze obcina się łatwo i równo za pomocą ostrych kleszczy do obcinania rogu kopytowego. Uzębienie ostre wygładzamy tarnikiem lub ścieramy dłutem Brognieza. Konie pozwalają na tarnikowanie zębów, jeśli postępuje się łagodnie i cierpliwie. Jamę ustną konia lepiej trzymać otwartą , chwyciwszy ręką za język i włożywszy go z boku między szczęką i żuchwą, aniżeli za pomocą klina Bayera, który zgniata dziąsła i sprawia koniowi ból. W razie potrzeby można użyć rozwieracza Gunthera. Dłuto Brognieza, prowadzone lekkimi uderzeniami, powinno zbierać tylko ostre występy. W żadnym wypadku nie powinno odłamywać brzegu zęba i otwierać przez to drogę dla zarazków wywołujących próchnicę zęba.
Zęby można obciąć u stojącego konia nożycami Gunthera , po czym trzeba spiłować ostre krawędzie. Jeśli to robimy na koniu leżącym , to zwracamy uwagę, żeby odpryskujący kawałek zęba nie wpadł do gardła. W tym celu wkładamy do jamy ustnej rękę owiniętą ręcznikiem i trzymamy dłoń na operowanym zębie, aby móc natychmiast uchwycić odpryski zęba . Uzębienie nożycowate poprawiamy na koniu leżącym, w uśpieniu. Usuwamy najpierw zęby niezdrowe, a pozostałe obcinamy do normalnej długości korony . Ostre krawędzie po stronie zdrowej spiłowujemy.
Obcięcie korzeni zęba.
Zapalenie miazgi zęba i zapalenie przywierzchołkowe korzeni górnych P3 leczy się obcinaniem korzeni zęba. Badanie rentgenowskie uwypuklenia kostnego w okolicy szczęki pozwala na wczesne rozpoznanie procesu. Rozcina się części miękkie i okostną na małej przestrzeni ponad korzeniem i rozsuwa na boki. Posługując się elektryczną wiertarką usuwa się najpierw blaszkę zewnętrzną kości, następnie całą tkankę kostną gąbczastą dookoła korzeni będącą w stanie zapalnym. Same korzenie wraz z miazgą piłuje się tym samym narzędziem. Podczas wiercenia często odkaża się frezę i otwór w szczęce. Po dokładnym usunięciu części zmienionych i odkażeniu jamy zakłada się luźny kawałek gazy z mazidłem tranowo-jodoformowym. Brzegi miękkie nasuwa się na jamę, całość zakrywa opatrunkiem przymocowanym przylepcem. Jamy wypełniają się ziarniną , co pozwala na szybkie zamknięcie się brzegów rany.
