Główne metody rentgenowskiego badania zwierząt różnią się między sobą rodzajem stosowanych odbiorników promieniowania. W najczęściej w weterynarii stosowanej metodzie – radiografii – odbiornikiem promieniowania jest film światłoczuły, czyli błona rentgenowska. Wykorzystuje się w niej zdolność promieni rentgenowskich do oddziaływania na emulsję światłoczułą. W radioskopii (prześwietlaniu pacjenta) odbiornikiem promieni rentgenowskich jest ekran fluoryzujący. W tej metodzie wykorzystano zdolność promieni rentgenowskich do wywoływania fluorescencji. Najczulszy odbiornik promieni X zastosowano w tomografii komputerowej, mianowicie detektor promieniowania. Pozwala on z wielką dokładnością określić natężenie poszczególnych obszarów promieniowania, które przeszło przez badaną część ciała i zostało w różnym stopniu osłabione pochłanianiem przez różne narządy i tkanki organizmu.
Radiografia.
Jest to metoda badania rentgenowskiego, polegająca na wykonywaniu zdjęć rentgenowskich części ciała wyznaczonych badaniem klinicznym oraz na interpretowaniu uzyskanych negatywowych obrazów. Do wykonywania zdjęć rentgenowskich używa się filmów rentgenowskich. Podczas badania pacjenta w momencie ekspozycji następuje napromienianie błony. Wydobycie tzw. utajonego obrazu odbywa się w czasie wywoływania. Po utrwaleniu zdjęcia podlegają płukaniu i suszeniu. Obróbka zdjęć odbywała się do niedawna w ciemni rentgenowskiej. Obecnie w większości pracowni rentgenowskich stosuje się automatyczne wywoływarki, które wszystkie wymienione czynności w krótkim czasie wykonują w układzie zamkniętym.
Budowa i czułość błon rentgenowskich.
Błony rentgenowskie zbudowane są z trudno palnego podłoża pokrytego z dwóch stron światłoczuła emulsją. Warstwę światłoczułą stanowi zawiesina bromku srebra w roztworze żelatyny. Na nią nałożona jest warstwa ochronna z utwardzonej żelatyny.
Czułość błon rentgenowskich zależy od wielkości ziarenek bromku srebra. Jest ona tym większa, im większe są ziarenka. Do celów weterynaryjnych korzystniejsze są błony o większej czułości, dzięki którym można skrócić czas ekspozycji, a tym samym zmniejszyć nieostrość ruchową.
Podstawowe projekcje.
Standardowymi zdjęciami są zdjęcia strzałkowe i profilowe. W przypadku głowy wykonuje się często zdjęcia czołowe. Jeżeli istnieją specjalne wskazania, robi się także zdjęcia skośne lub styczne. Projekcję określa się zgodnie z kierunkiem przebiegu promieni: lampa -pacjent-błona rentgenowska. Zdjęcie strzałkowe tułowia może być wykonane w projekcji grzbietowo-brzusznej lub brzuszno-grzbietowej, zdjęcia profilowe w projekcji lewo-prawej lub prawo-lewej. Określenie projekcji może również nastąpić przez podanie położenia ciała podczas wykonywania zdjęcia, np. zdjęcie profilowe jamy brzusznej w ułożeniu prawobocznym lub zdjęcie strzałkowe klatki piersiowej w ułożeniu mostkowym lub grzbietowym. Zdjęcia strzałkowe kończyny bywają wykonywane w projekcji przednio-tylnej lub tylno-przedniej, a zdjęcia profilowe kończyn w projekcji boczno-przyśrodkowej bądź też przyśrodkowo-bocznej.
Ciemnia rentgenowska.
Opracowywanie naświetlonych błon rentgenowskich odbywa się w ciemni. Wielkość ciemni zależy od liczby wykonywanych zdjęć, lecz nie może ona być zbyt mała, gdyż ogranicza to swobodę poruszania się. Ciemna powinna mieć mechaniczną wentylację, zapewniającą 6-krotną wymianę powietrza w ciągu godziny. Pomieszczenie musi być światłoszczelne i zabezpieczone przed działaniem promieni X.
Ciemnię dzieli się na część suchą i mokrą. Część suchą stanowi stół pokryty laminatem, na którym wkłada się i wyjmuje błony z kaset, oznakowuje błony i umieszcza w ramkach. Nad stołem ciemniowym znajdują się wieszaki na ramki oraz półki z przegródkami różnej wielkości, przeznaczone na kasety. Pod stołem mieszczą się szafki, w których przechowuje się błony rentgenowskie.
Część mokra składa się z pojemników na wywoływacz, utrwalacz i kąpiel wodną. Tu także znajduje się zlewozmywak. Nad tankami instaluje się kran z zimną wodą, a nad zlewozmywakiem baterię z ciepłą i zimną wodą. W ciemni oprócz zwykłego oświetlenia instaluje się ścienne lub sufitowe lampy ciemniowe zaopatrzone w odpowiednie filtry, pozwalające na dostateczne oświetlenie pomieszczenia światłem nie działającym na emulsję światłoczułą. Instalacja w części mokrej ciemni ma napięcie 24 V, co wyklucza porażenie prądem osoby wywołującej rentgenogramy.
Wywoływanie.
W trakcie procesu wywoływania naświetlony bromek srebra ulega rozłożeniu z wytrąceniem metalicznego srebra, powodującego zaczernienie kliszy. W skład wywoływacza rentgenowskiego wchodzi wiele związków chemicznych. Podstawowymi środkami wywołującymi są metol i hydrochinon. Działanie tych dwóch substancji uzupełnia się, hydrochinon wnika do głębszych warstw emulsji światłoczułej i daje intensywną czerń, metol działa na powierzchniowe jej warstwy i wzbogaca zdjęcie rentgenowskie o półcienie. Hydrochinon jest aktywny w temperaturze powyżej 15 stopni Celsjusza i dlatego rentgenogramy wywoływane w niższej temperaturze są szare.
Naświetloną błonę rentgenowską, przy tradycyjnej technice wywoływania, wyjmuje się w ciemni z kasety, rozpina na ramce i umieszcza w wywoływaczu. Po upływie 5 minut od zanurzenia wyjmuje się rentgenogram z wywoływacza i umieszcza go na około 10 s w tanku z bieżącą wodą w celu spłukania z błony wywoływacza, a następnie przenosi się do utrwalacza.
Radioskopia.
Radioskopia była niegdyś metodą często stosowaną w rentgenodiagnostyce u człowieka. Pacjenta umieszczano między lampą rentgenowską a ekranem fluoryzującym, na którym podczas prześwietlenia ukazuje się obraz badanej części ciała. Jest to, jak wiadomo, obraz pozytywowy: kości występują w postaci cieni, płuca dają przejaśnienia, a nie osłonięte ciałem pacjenta tło ekranu jest jasne. Obraz uzyskany na ekranie ma tak małą jasność, że można go oglądać jedynie w ciemnym pomieszczeniu i po dłuższej adaptacji wzroku. Prześwietlenie umożliwiało obserwację narządów w ruchu oraz wykonywanie tzw. zdjęć upatrzonych, tzn. w momencie wybranym podczas prześwietlenia.
Radioskopia nie znalazła szerszego zastosowania w praktyce weterynaryjnej. Na przeszkodzie stały względy finansowe:
Rentgenotelewizja.
Jest to metoda badania rentgenowskiego, polegająca na oglądaniu obrazu rentgenowskiego na ekranie telewizyjnym. Stało się to możliwe dzięki wynalazkowi elektronowego wzmacniacza obrazu rentgenowskiego. Jest to cylindryczna lampa, wyposażona w dwie elektrody, między którymi w czasie pracy wzmacniacza istnieje różnica potencjałów rzędu kilkudziesięciu kilowoltów. Katoda jest zbudowana z dwóch warstw zewnętrznej, będącej ekranem fluoryzującym, i wewnętrznej, stanowiącej fotokatodę. Promieniowanie X po przejściu przez badany przedmiot pada na ekran fluoryzujący, wywołując jego fluorescencję i powstanie na nim pozytywowego obrazu rentgenowskiego. Emitowane fotony światła widzialnego wyzwalają na przylegającej do ekranu fotokatodzie powstanie wolnych elektronów, które pod wpływem wysokiego napięcia na elektrodach przemieszczają się od katody do anody wzmacniacza, uzyskując dużą energię. Wiązka elektronów dzięki elektrostatycznemu systemowi optycznemu jest ogniskowana i pada na ekranik fluoryzujący, będący anodą wzmacniacza. Na tym ekraniku powstaje mały, odwrócony i bardzo jasny obraz pozytywowy, który za pośrednictwem systemu telewizji przewodowej jest przekazywany na ekran monitora telewizyjnego.
Rentgenotelewizja spełnia podobną rolę jak rentgenoskopia, ze względu jednak na mniejsze narażenie pacjenta i badającego na działanie promieniowania oraz możliwość oglądania obrazu w niezaciemnionym pomieszczeniu (wzmocnienie optyczne obrazu), rentgenotelewizja stopniowo wyparła rentgenoskopię.
Rentgenotelewizja jest wykorzystywana do kontrastowego badania przewodu pokarmowego, cewnikowania serca, badań naczyń oraz przy zabiegach wymagających bieżącej wizualizacji narządów będących przedmiotem operacji, a więc przede wszystkim w ortopedii i neurochirurgii. Obraz uzyskany na ekranie telewizyjnym nie jest jednak tak bogaty w szczegóły, jak na zdjęciu rentgenowskim.
Tomografia komputerowa.
Tomografia komputerowa jest obecnie szeroko rozpowszechnioną metodą radiologicznego badania ludzi. W porównaniu z klasyczną radiografią ma ona dwie zasadnicze zalety:
1. Umożliwia uzyskanie obrazu kilkumilimetrowej warstwy poprzecznego przekroju ciała, w którym przekroje poszczególnych narządów rozmieszczone są zgodnie ze swoim przestrzennym ułożeniem (zdjęcie rentgenowskie sprowadza obraz wszystkich napotykanych przez wiązkę promieniowania narządów do jednej płaszczyzny, powodując ich nakładanie się i pozbawia obraz głębi.
2. Umożliwia uzyskanie większego skontrastowania narządów dzięki zastosowaniu czulszego od błony rentgenowskiej detektora promieniowania.
Tomograf komputerowy składa się z aparatu rentgenowskiego, detektora promieniowania oraz komputera analizującego pochłanianie promieniowania i przekształcającego jego wyniki na obraz o różnych stopniach szarości. Lampa rentgenowska i detektor umieszczone są naprzeciw siebie na obręczy ukrytej w obudowie aparatu, otaczającej tunel, w którym znajduje się podczas badania pacjent. W trakcie skanu lampa rentgenowska wykonuje jeden obrót dookoła osi długiej pacjenta, który poddany jest, w zależności od wybranej opcji, 240, 260 lub 720 ekspozycjom promieniowania X. Czas skanu wynosi odpowiednio 3, 5 i 10 s. Emitowana wiązka promieni X obejmuje cały przekrój poprzeczny ciała pacjenta, w kierunku podłużnym jest jednak ograniczona do kilku milimetrów. W nowej generacji tomografów komputerowych lampa rentgenowska wraz z detektorem wiruje dookoła pacjenta, który przesuwany jest powoli w tunelu na określoną odległość, przy czym poddany jest on ciągłej ekspozycji i ciągłemu pomiarowi natężenia promieniowania. Umożliwia to prześwietlenie w czasie jednego skanu całego narządu. Grubość prześwietlanej warstwy może wynosić od 1 do 10 mm.
Osłabienie natężenia promieniowania przez narządy i tkanki badanej warstwy ciała odczytywane jest przez wielokanałowy detektor. W tomokomputerach wykorzystano różnego rodzaju detektory promieniowania. Promienie X padając na licznik wywołują scyntylacje proporcjonalne do natężenia promieniowania, przekształcane przez fotodiodę na sygnały elektryczne.
Tomografia komputerowa posługuje się głównie obrazami warstw ułożonych poprzecznie do osi długiej ciała. Możliwe jest jednak uzyskanie obrazów warstw strzałkowych i czołowych przez wykorzystanie informacji zgromadzonych w czasie skanów poprzecznych, leżących obok siebie warstw i odpowiednią ich rekonstrukcję. Specjalny program pozwala również uzyskać obraz trójwymiarowy.
Przed przystąpieniem do zobrazowania poszczególnych warstw wykonuje się tzw. topogram. Przypomina on zwykłe zdjęcie rentgenowskie wykonane w projekcji strzałkowej. Różnica polega na jego wykonaniu. O ile zwykły rentgenogram wykonany jest w czasie jednej ekspozycji wiązką obejmującą całą długość badanego odcinka ciała, o tyle w czasie wykonywania topogramu pacjent przesuwany jest przez tunel, a lampa unieruchomiona ponad pacjentem napromieniowuje poszczególne warstwy, w miarę przesuwana pacjenta. Na topografie można zaznaczyć warstwy, które następnie będą automatycznie przez tomokomputer wybrane do badania.
