Chemioterapia onkologiczna.
Działaniem przeciwnowotworowym odznacza się wiele związków o odmiennych właściwościach farmakologicznych. Związki te klasyfikowane są na podstawie:
• budowy,
• mechanizmy działania,
• aktywności przeciwnowotworowej,
• toksyczności.
Leki cytostatyczne wpływają na proces wzrostu i podziału komórki, dlatego najbardziej efektywne są względem komórek rosnących i dzielących się.
Oporność komórek nowotworowych na leki oznacza ich zdolność przeżycia po zastosowaniu leków przeciwnowotworowych w dawkach, które powinny spowodować ich uszkodzenie i śmieć. Niektóre nowotwory, czy komórki nowotworowe posiadają specjalne właściwości biochemiczne i metaboliczne, które neutralizują działanie leków cytostatycznych. Komórki nowotworowe mogą nabyć odporność na lek w trakcie leczenia. Dochodzi do zahamowania regresji nowotworu lub wznowy, co wiąże się z koniecznością zmiany leku. Komórki nowotworowe mogą nabyć oporność na leki pochodzące z różnych grup, co określane jest jako oporność wielolekowa.
Za zjawisko oporności na wiele leków odpowiedzialne jest między innymi występujące w błonie komórkowej białko nazywane glikoproteiną P. Mechanizm pompowy białka P umożliwia komórkom nowotworowym wydalanie związków toksycznych, zanim przenikną do cytoplazmy, bądź z cytoplazmy komórki, co sprawia że leki cytostatyczne nie osiągają stężenia terapeutycznego w komórkach nowotworowych.
Etapy chemioterapii.
Chemioterapia obejmuje różnorodne schematy stosowania leków, w których można wyróżnić poszczególne etapy w zależności od zamierzonego celu. Nie dotyczy to chemioterapii adjuwantowej, uzupełniającej leczenie chirurgiczne.
Chemioterapia indukcyjna.
Leczenie indukcyjna ma na celu znaczne zmniejszenie masy nowotworu do poziomu poniżej progu wykrywalności klinicznej, co określane jest jako remisji. Podczas chemioterapii indukcyjnej w określonym czasie stosowane są wysokie dawki leków cytostatycznych. Remisja nie jest jednoznaczna z wyleczeniem, a zaprzestanie leczenia powoduje wzrost frakcji wzrostu nowotworu, stopniowe zwiększenie masy guza i tzw. wznowę, czyli powrót objawów choroby.
Chemioterapia podtrzymująca.
Leczenie podtrzymujące stosowane jest u pacjentów, u których uzyskano całkowitą remisję. Leki cytostatyczne stosowane są w stosunku małych dawkach w celu utrzymania remisji procesu nowotworowego.
Chemioterapia ratunkowa.
U niektórych pacjentów nie udaje się uzyskać odpowiedzi na leczenie indukcyjne. U innych po krótkim okresie remisji, w trakcie leczenia, najczęściej na skutek oporności na leki,dochodzi do wznowy. U tych pantów stosowane są wysokie dawki nigdy wcześniej nie podawanych leków.
Leki cytostatyczne podawane są w stałych odstępach czasu, co pozwala prawidłowym tkankom organizmy na powrót do normy. Jednocześnie odstępy pomiędzy poszczególnymi podaniami leków nie mogą być zbyt długie, aby leki przeciwdziałały wzrostowi przetrwałych komórek nowotworowych
Dawkowanie leków cytotoksycznych u zwierząt różni się zasadniczo od tego stosowanego u ludzi. Obliczanie dawek cytostatyków dla psów i kotów na podstawie dawek stosowanych u ludzi może wywołać silne objawy niepożądane. Wielkość dawek leków przeciwnowotworowych u zwierząt stanowi kompromis pomiędzy skutecznością a toksycznością leku.
Wskazania do chemioterapii.
Głównym wskazaniem do chemioterapii jako leczenia z wyboru są choroby limfo- i mieloproliferacyjne. Należy tu wymienić przede wszystkim:
• chłoniaka,
• szpiczaka,
• różne typy białaczek.
Wymienione choroby nowotworowe należy do tzw. zaburzeń układowych, reagują na leczenie lekami cytostatycznymi. Chemioterapia stosowana jako monoterapia jest rzadko skuteczna w leczeniu nowotworów litych, tj. nowotworów nielimfoidalnych. Leczenie wymienionych nowotworów polega najczęściej na leczeniu chirurgicznym i radioterapii.
Chemioterapia uzupełniająca.
Rośnie znaczenie chemioterapii jako leczenia uzupełniającego w guzach litych leczonych chirurgicznie. Przykładem są:
• kostniakomięsak,
• naczyniomięsak krwionośny.
Leki cytostatyczne stosowane są w celi zapobieżenia przerzutom lub zahamowania wzrostu guzów przerzutowych. W sytuacji, gdy klinicznie nie stwierdza się wtórnych ognisk nowotworowych, kurs chemioterapii składa się z kilku, zwykle czterech do sześciu podań leku cytostatycznego.
Działania uboczne.
Powikłania związane z podawaniem leków cytostatycznych mogą wystąpić w każdym momencie chemioterapii. Niektóre z leków mogą powodować natychmiastowe reakcje nadwrażliwości. Inne są silnie drażniące i w razie wynaczynienia wywołują reakcje okołonaczyniowe. Działanie leków cytostatycznych nie ogranicza się do komórek nowotworowych, ale rozciąga także na tkanki zdrowe wywołując działania uboczne. Najbardziej podatne na działanie cytostatyków są narządy zawierające duży odsetek komórek dzielących się. Toksyczność leków cytostatycznych dotyczy przede wszystkim:
• szpiku kostnego,
• układu pokarmowego.
Efekty działania niektórych cytostatyków są trudno odwracalne. Dotyczy to:
• krwotocznego zapalenia pęcherza moczowego po leczeniu cyklofosfamidem,
• kardiomiopatii po leczeniu doksorubicyną,
• neurotoksyczności związanej ze stosowaniem cisplatyny.
Cyklofosfamid.
Metabolity cyklofosfamidy wydalane są wraz z moczem. Drażnią one błonę śluzową pęcherza moczowego powodujące ostre zapalenie, któremu nierzadko towarzyszy krwawienie. Krwotoczne, niebakteryjne zapalenie pęcherza moczowego może wystąpić w jakimkolwiek momencie leczenia cyklofosfamidem, najczęściej jednak pojawia się po zastosowaniu cyklofosfamidu w wysokiej dawce lub po długim okresie leczenia.
Doksorubicyna.
Doksorubicyna wpływając na przemiany wapnia w komórkach mięśnia sercowego może spowodować jego ostre lub przewlekłe uszkodzenie. Tempo podawania doksorubicyny jest czynnikiem wpływającym na kardiotoksyczność leku, dlatego wskazane jest jego stosowanie we wlewie dożylnym trwającym co najmniej 15 minut.
Cisplatyna.
Związki będące pochodnymi platyny kumulują się w nabłonku kanalików nerkowych blokując procesy fosforylacji. W efekcie dochodzi do ostrej martwicy kanalików bliższych. Pochodne platyny wpływają także na przepływ krwi przez nerki. Ryzyko uszkodzenia nerek podczas leczenia cis platyną można zminimalizować, podając przed i po leku cytostatycznym dużą ilość płynów w celu wymuszenia diurezy. W trakcie leczenia należy monitorować parametry nerkowe.
Większość leków działa supresyjnie na szpik kostny. Bardzo istotne jest częste wykonywanie badań hematologicznych u pacjentów otrzymujących leki działające silnie mielosupresyjnie. Tego typu leki nie powinny być podawane bez uprzedniego badania hematologicznego. Neutropenia predysponuje pacjentów onkologicznych do zakażeń i posocznicy. Przyczyną posocznicy są najczęściej bakterie jelitowe przedostające się do krążenia przez uszkodzoną błonę śluzową jelit. Rozpoznanie posocznicy u pacjentów jest trudne, ponieważ reakcja zapalna jest maskowana przez występującą neutropenię. Najczęstszym objawem posocznicy jest podwyższenie ciepłoty ciała.
Wiele leków cytostatycznych wywołuje objawy żołądkowo-jelitowe. Są one wynikiem bezpośredniego działania cytostatyku na błonę śluzową jamy ustnej, żołądka, jelit lub objawem niespecyficznej cytosupresji. Śmierć i złuszczanie komórek nabłonkowych przewodu pokarmowego występuje zazwyczaj 5-10 dni po podaniu leku i prowadzi do:
• zapalenia jamy ustnej,
• wymiotów,
• biegunki,
• oddawania kału ze śluzem lub krwią.
W większości przypadków objawy kliniczne ustępują samoistnie na skutek regeneracji błony śluzowej przewodu pokarmowego. Niektóre z leków wywołują nudności i wymioty pobudzające receptory strefy chemorecepcyjnej pola końcowego w pobliżu dna czwartej komory mózgu.
Zasady obchodzenia się z lekami cytostatycznymi.
Wiele leków cytostatycznych to związki karcynogenne i mutagenne, a nawet teratogenne. Niektóre cytostatyki są środkami silnie drażniącymi i przy kontakcie ze skórą, oczami może powodować poważne uszkodzenia. Osoby przygotowujące, czy podające leki cytostatyczne powinny być świadome istniejącego ryzyka i przedsięwziąć kroki mające na celu jego zminimalizowanie. Zakłady chemioterapii powinny opracować i ustanowić zasady postępowania z lekami cytostatycznymi. Poniżej przedstawiono zasady obchodzenia się w cytostatykami w praktyce weterynaryjnej.
Leki cytotoksyczne występują w dwóch postaciach:
• tabletek lub kapsułek do podawania doustnego,
• liofilizatów lub roztworów do podawania parenteralnego.
