Lękliwością określa się uczucie, które towarzyszy zwierzęciu, w momencie gdy pojawia się potencjalne zagrożenie. Lękliwość u zwierząt charakteryzuje się takimi objawami, jak nadpobudliwość, napięcie, aktywność.
Lęk jest odruchem adaptacyjnym, powstającym w odpowiedzi na specyficzne sygnały z otoczenia. Natężenie strachu, jakie odczuwa zwierzę, jest indywidualnie zróżnicowane, ale z reguły jest proporcjo lane do odległości od obiektu wywołującego ekscytację.
Fobia to gwałtowna reakcja zwierzęcia, wywołana strachem i nieodpowiednia w swym natężeniu do czynnika lub sytuacji ją wywołującej. Koty i psy w zależności od swych możliwości, próbują uciec przed czynnikiem wywołującym u nich strach. W niektórych przypadkach zwierzęta mogą reagować na sytuację stresową katatonicznie.
Obok złych doświadczeń, które zwierzę zdobywa i utrwala w powiązaniu z konkretnymi sytuacjami, częstą przyczyną powstawania lęków lub fobii jest brak doświadczenia w obcowaniu z konkretnymi czynnikami. W życiu zarówno kotów, jak i psów występuje jedynie krótki okres, w którym są one szczególnie podatne i wrażliwe na naukę odpowiedniego reagowania na otaczającą je rzeczywistość. Jest to tak zwany okres socjalizacji , przypadający u psów między 3. a 12. i u kotów między 2. a 7. tygodniem życia. W tym okresie zwierzęta , pod opieką matki , mogą gromadzić potrzebne im w przyszłym życiu doświadczenia, pozwalające im na odróżnianie niebezpieczeństw do od sytuacji zupełnie niegroźnych. Powtarzające się konfrontacje z sytuacjami mogącymi potencjalnie wywołać strach umożliwiają zwierzęciu , także po zakończeniu okresu socjalizacji, zrozumieć, że w rzeczywistości czynniki te nie niosą ze sobą żadnego zagrożenia. Długość koniecznego do zastosowania treningu zależy od stopnia zaawansowania zmian w psychice zwierzęcia. Na przykład psy, które w tym najważniejszym okresie wychowywane będą wyłącznie przez dorosłych , mogą w przyszłości reagować lękiem na obecność dzieci. Jeśli pies dorasta z kotem, jest mało prawdopodobne, aby w przyszłości miał zapędy łowieckie w stosunku do tych zwierząt. Psy pochodzące z hodowli klatkowych i wychowywane samotnie wykazują zawsze uogólniony strach, ponieważ warunki w jakich dorastały, nie pozwoliły im na naukę reagowania na wszelkiego rodzaju elementy otaczającego je środowiska.
Brak doświadczeń lub złe doświadczenia mogą prowadzić do tego, że psy będą reagować strachem na ludzi, zwierzęta, sytuacje i zdarzenia. Psy szybko uczą się łączyć te sytuacje z innymi doznaniami, np. grzmot pioruna często jest dla nich powiązany z wiatrem i błyskawicą. Niektóre psy uczą się nawet , że zmiana ciśnienia atmosferycznego poprzedza nadchodzącą burzę. Zjawisko to nazywane jest generalizacją i może stać się problemem, ponieważ w efekcie strach wywołany jest nie tylko przez pierwotny impuls, ale także przez cały zbiór potencjalnych czynników. Zachowanie takie może okazać się problematyczne, jeżeli właściciele zdecydują się na terapię psa, mającą na celi „wyleczenie” go ze strachu przed burzą. Metoda odwracania zachowań i konsekwentnego obniżania poziomu wrażliwości może pomóc w zwalczeniu strachu przed hałasem grzmotów - odgrywanie tych odgłosów z taśmy początkowo o niewielkiej sile głosu, a następnie stopniowe zwiększanie natężenia hałasu. Należy przy tym uważać, by pies nie reagował paniką na hałas. Jeżeli zwierzę panikuje, oznacza to że natężenie dźwięku narastało zbyt szybko. Celem terapii jest doprowadzenie do tego, by pies bez problemu znosił odgłos grzmotów w jego normalnym natężeniu. Jest to proces obniżania wrażliwości. Odwracanie zachowań w tym wypadku polega na tym, by czynnik wywołujący strach (grzmot) powiązać z innym pozytywnym skojarzeniem, np. z jedzeniem, zakładając, że strach i przyjmowanie pokarmy nie idą ze sobą w parze. Nie jest jednak rzeczą możliwą, aby podczas treningu imitować spadem ciśnienia. W takiej sytuacji , nawet jeśli pies nie będzie już reagował lękiem na grzmot pioruna, to spadek ciśnienia przed burzą będzie u niego wzbudzać strach – psy te reagują, zanim jeszcze nadejdzie burza. W takiej sytuacji konieczne jest zastosowanie środków farmakologicznych. Lęk i fobie, które występują jedynie sporadycznie (burza), mogą być z reguły leczone z zastosowaniem benzodiazepin, ponieważ w takich przypadkach nie ma konieczności stosowania długotrwałej terapii. Ponieważ środki z tej grupy powodują między innymi krótkoterminowe zakłócenie pamięci i kojarzenie zjawisk i ludzi, nie powinny być podawane w okresie, kiedy przeprowadzane są próby zastosowania u zwierzęcia leczenia, polegającego na obniżeniu poziomu wrażliwości. W takiej sytuacji lepiej jest zastosować środek oddziałujący na układ serotoninergiczny. Do takiej preparatów należą trój cykliczne środki przeciwdepresyjne lub selektywne blok ery wchłaniania serotoniny. Przy wyborze odpowiedniego środka należy zwrócić uwagę na jego zakres działania i selektywność względem konkretnych neurotransmiterów. Czasami sensowniej jest zastosować preparat mniej selektywny dla serotoniny, jeśli jego działanie antyhistaminowe lub antycholinergiczne będzie przez to mniej dotkliwe niż w przypadku preparatów o wyższej selektywności.
Preparaty antydepresyjne podawane przez skórę, należy stosować ostrożnie, ponieważ w takiej sytuacji nie występuje efekt ‘first-pass’, czy ‘pierwszego przejścia'. Do tej pory nie są znane żadne informacje, dotyczące stężenia preparatów antydepresyjnych w osoczu w przypadku aplikowania ich przez skórę.
Lęki i fobie powodowane przez konkretne sytuacje.
Spośród lęków i fobii wywołanych konkretnymi sytuacjami, na szczególną uwagę zasługuje strach przed pozostawieniem samemu. Strach taki występuje także u kotów mocno związanych ze swoim opiekunem. Zwierzęta wykazujące tego rodzaju problem są nadmiernie pobudzone i aktywne, wokalizują, gdy właściciel jest nieobecny. Czynniki wywołujące strach przed pozostawieniem samemu to:
· częste zmiany właściciela,
· pobyt w schronisku dla zwierząt,
· hodowla w klatce,
· niewystarczające przyzwyczajenie do zostawania samemu podczas okresu socjalizacji,
· izolacja od właściciela bez okresu przejściowego i stopniowego przyzwyczajenia do tego stanu rzeczy,
· strach uogólniony
Psy cierpiące z powodu tego typu fobii wykazują najczęściej niespecyficzne objawy, takie jak ślinienie się, drżenie , nadmierna ruchliwość, agresja. Dla właściciela zaburzenia te zazwyczaj nie stanowią problemu, ponieważ pies zaczyna szczekać, skakać na drzwi, itp., gdy domowników nie ma w domu.
Fobie spowodowana samotnością może osiągać różny stopień zaawansowania:
· pies może zostawać z jakąkolwiek osobą w domu,
· pies może zostawać w domu z jakąkolwiek osobą, którą zna,
· pies pozostaje w domu tylko z określoną osobą,
· objawy nie występują, gdy pies ma dostęp do wszystkich pomieszczeń domu,
· objawy występują w domu, ale np. nie w samochodzie,
· pies reaguje strachem, gdy pozostaje zamknięty w jakimś pomieszczeniu, a właściciel jest obecny w domu.
Zanim zostanie postawione ostateczne rozpoznanie , należy przeprowadzić diagnozowanie różnicowe. Niejednokrotnie do lekarza zgłaszane są osy, które podczas nieobecności właściciela niszczą różne przedmioty. Nagranie wideo zachowania , który pozostaje sam, może potwierdzić lub wykluczyć diagnozę, że wykazuje on fobię na tle samotności luz że jego zachowanie spowodowane jest innymi czynnikami.
Leczenie strachu przed samotnością opiera się w pierwszym rzędzie na zmianie sposobu zachowania. W niektórych przypadkach trzeba rozważyć dołączenie leczenia farmakologicznego. Niekiedy konieczne jest także znalezienie krótkoterminowych rozwiązań, jeśli np. szczekanie lub destrukcyjne zachowanie osa zmuszają właściciela do podjęcia szybkiego działania. Kara nie przynosi żadnych korzyści , może wręcz utrwalać strach u zwierzęcia.
Zamiast tego właściciel powinien próbować minimalizować strach psa. Przed wyjściem z domu i po powrocie pies powinien być ignorowany. Wielu właścicieli psów cierpiących z powodu lęków związanych z samotnością ma wyrzuty sumienia, wychodząc z domu. Tego typu napięcie emocjonalne może być przekazywane psu i dodatkowo wzmacnia jego zachowanie.
Podstawą efektywnej terapii jest więc utrzymanie odpowiedniego emocjonalnego dystansu wobec psa. Wszelkiego rodzaju interakcje między psem a właścicielem muszą zostać ograniczone. Pies nie powinien cały czas towarzyszyć człowiekowi, chodząc za nim krok w krok, powinien nauczyć się grzecznego czekania za zamkniętymi drzwiami , a właściciel nie może obdarzać go swoją uwagą.
Właściciele powinni trenować ze swoimi zwierzętami częste i krótkotrwałe opuszczanie domu i powracanie do niego. To, jak długo pies pozostanie sam w domu , zależy od właściciela. Ważne jest , aby w ten sposób przyzwyczaić go do faktu, że jego właściciel wychodzi i przychodzi. Trening przypomina nasze typowe zachowanie , gdy np. bierzemy ze sobą psa na zakupy – zostawiamy go w samochodzie na kilka minut, wracamy, jedziemy dalej, ponownie wysiadamy…
Psa należy przyzwyczaić do czynności, które kojarzą mu się z rozstaniem. Właściciel powinien sporządzić listę tego typu sygnałów nieświadomie wysyłanych psu i wykonywać je w różnych kombinacjach, nie wychodząc z domu tak długo, aż pies przestanie na nie reagować. Konsekwentne ćwiczenia pomagają odzwyczaić psa od kojarzenia pewnych naszych zachować ze strachem.
Zastosowanie trój cyklicznych środków antydepresyjnych może działać przeciwlękowo i wspierać prowadzoną terapię. Leki nie mogą jednak całkowicie zastąpić treningu. Psy z silnymi objawami lęku mogą dostawać początkowo kombinację leków antydepresyjnych i benzodiazepin, szczególnie jeśli ich zachowanie wymaga szybkiej reakcji właściciela. Efekty przeciwlękowego działania środków antydepresyjnych widoczne są dopiero po 4-6 tygodniach od rozpoczęcia terapii. Efekty uboczne, takie jak sedacja czy suchość w ustach, można obserwować, przede wszystkim, stosując środki starszego typu, np. amitryptylinę.
Benzodiazepiny należy odstawić stopniowo, w momencie gdy zaczyna się uwidaczniać działanie przeciwlękowo środków antydepresyjnych, ponieważ psy potrafią wytworzyć w sobie tolerancję na te preparaty. Po skutecznym leczeniu problemu podstawowego należy również stopniowo odstawić środki antydepresyjne.
Agata Grudzień
studentka III roku medycyny weterynaryjnej
